Parathenie: Procesi i zhvillimit te vendit, dhe synimi i anetaresimit ne
Bashkimin Europian, është jo thjesht një ambicje per këdo,por edhe një detyrim
për të gjithë faktorët dhe institucjonet e vëndit,ku padyshim bankat kanë një
misjon te rëndësishëm. Anetaresimi i vendit tone ne B.E, eshte jo vetem proces
i pakthyeshem, por midis te tjerash, shoqerohet me faktin e pashmangshem te
zevendesimit te monedhes sone Lek me monedhen e B.E, Euro. I shtyrë nga kjo
ambicje dhe ndienja e detyrimit vendosa te trajtoj kete teme per te cilen dua te falenderoj profesoren drejtuese Prof.As.Dokt. Mirela CINI, per te gjith ndihmën që më ka dhënë , per plotesimin e mungesave qe une kam pasur ne lidhje me trajtimin e kesaj teme.
ambicje dhe ndienja e detyrimit vendosa te trajtoj kete teme per te cilen dua te falenderoj profesoren drejtuese Prof.As.Dokt. Mirela CINI, per te gjith ndihmën që më ka dhënë , per plotesimin e mungesave qe une kam pasur ne lidhje me trajtimin e kesaj teme.
HYRJE
Paraja: aset që me konsensus të gjerë është pranuar si mjet shkëmbimi. Për shembull, ajo mund të jetë në formën e monedhave apo të kartëmonedhave ose të njësive të depozituara në një kartë elektronike. Depozitat afatshkurtra pranë institucioneve të kreditit I shërbejnë funksionit të parasë. Sipas përkufizimit teorik në ekonomi, paraja ka tre funksione. Ajo shërben si ; (1) njësi llogaritjeje (2) mjet pagese (3) ruajtëse e vlerës. Banka qendrore është përgjegjëse për kryerjen optimale të këtyre funksioneve nëpërmjet ruajtjes së stabilitetit të çmimeve. Në ambjentet ekonomike Shqiptare dhe ato Europiane, mjeti kryesor i ekonomise eshte Paraja, e cila e thjeshtesuar shpreh shperblimin per punen apo per sherbimin e kryer. Por kush jane valuta ne qarkullim ne vendin tone dhe ne vendet te B.E-se. Leku – Eshte monedha ne qarkullim ne vendin tone. Banka Kombëtare e Shqipërisë u krijua në 2 shtator 1925 në Romë, bazuar ne ligjin nr. 356, date 12 korrik 1925. Krahas të drejtës ekskluzive për emetimin e kartmonedhave, kësaj banke iu rezervua edhe e drejta e emetimit te monedhave metalike. Emetimet e para te kartmonedhave dhe monedhave shqiptare ndodhën në muajt e fundit te vitit 1925, njësia monetare e të cilave sic e permendëm pak më lart ishte leku. Në ate periudhe 1 lek ishte e barabarte me 0,2 fr ar. Emisioni i pare i emetimit te lekut u ndoq nga nje emision i dyte gjate vitit 1926, ku u emetuan tre kartmonedha me tre vlera, te barabarta me 5 fr ar. Ne njeren faqe te ketyre kartmonedhave ishin germat, firma dhe vula, kurse ne faqen tjeter shpalosej vizatimi i nje ure veneciane, ose e nje djaloshi me kostum kombetar. Duhet permendur fakti se te gjitha shkrimet ishin si ne gjuhen shqipe, ashtu dhe ne ate itailane.
Euro– emri i monedhës
së vetme evropiane. Ky emër u pranua nga Këshilli Evropian në takimin e tij në
Madrid më 15-16 dhjetor 1995, për të zëvendësuar termin ECU. Eshte monedha e
perdorur nga 28 vendet te B.E-se. Euroja u prezantua në tregjet financiare të
botës si valutë më 1999 dhe u hodh në përdorim si monedha dhe banknota fizike
më 1 Janar 2002. Ajo zëvendësoi ish-Njësinë Valutore Evropiane(ECU) me
proporcione 1:1. Euro (shenja valutore: €; kodi valutor: EUR) është valuta
zyrtare e Bashkimit Evropian (BE). Pesëmbëdhjetë shtete anëtare fillimisht,
(Austria, Belgjika, Finlanda, Franca, Gjermania, Greqia, Irlanda,
Italia,Luksemburgu, M alta, Holanda, Portugalia, Sllovakia, Sllovenia, Spanja)
. Valuta gjithashtu përdoret në pesë shtete tjera me marrëveshje formale
gjashtë shtete tjera pa marrëveshje të tilla. Si rezultat, euro është valuta e
vetme për mbi 320 milion Evropianë. Përfshirë zonat që përdorin valuta "të
kapura" mbas euros, euroja direkt ndikon rreth 500 milion njerëz në mbarë
botën. Ndërsa janë mbi € 100 miliardë në qarkullim që prej Janarit 2002, euro
ështa valuta me vlerën më të madhe të përbashkët të monedhave në qarkullim,
duke e kapërcyer Dollarin e ShBA (USD). Euroja menaxhohet dhe administrohet nga
Banka Qendrore Evropiane (ECB) me bazë në Frankfurt dhe Eurosistemi (i cili
përbëhet nga bankakat qendrore e vendeve të Eurozonës). Si bankë e pavarur
qendrore, ECB-ja ka autoritet të vendosë politikat monetare. Eurosistemi merr
pjesë në shtypjen dhe distribuimin e banknotave dhe monedhave euro, dhe
operimin e sistemit pagues të Eurozonës.
Euro hyn ne vendin tone
ne keto forma: 1.Nepermjet Institucioneve Financiare dhe Bankare Europiane. 2.
Nepermjet Rolit te Bankave ne ekonomine e vendit tone. 3. Nepermjet investimeve
te Huaja Direkte ne vendin tone (I.H.D). 4. Nepermjet Remitancave. 5. Nepermjet
tregetise se kryer nga bizneset ne vendin tone me ato te B.E-se, dhe vendeve te
tjera. 5. Nepermjet Industrise se Turizmit.
Me posht jemi munduar
te ndajme ne pese kapituj kryesore. Kjo ndarje ne keto kapituj, eshte bere per
te pasqyruar te dhena per Bashkimin Europian, Institucionet kryesore Financiare
te B.E-se qe operojne me futjen e Euros ne vendin tone etj. I gjithi ky zinxhir
i futjes se euros ne vendin tone, ka te beje me MENAXHIMIN E ZEVENDESIMIT TE
LEK ME EURO. Kapitujt e Temes. Kapitulli i l-re : Europa, bashkimi Ekonomik dhe
Monetar.Eurosistemi. Kapitulli ll-te : Institucionet Financiare Europiane, qe
operojne me investimet ne Euro ne vendin tone. Kapitulli lll-te : Institucionet
Financiare Bankare ne vendin tone, roli i tyre ne ekonomine e vendit, dhe
operacionet financiare te tyre me monedhat Lek dhe Euro. Kapitulli lV-te :
Investimet te Huaja Direkte ne Euro, dhe Remitancat ne Euro. Kapitulli V-te :
Euronizimi Zevendesimi gradual i Lek me Euro.
Kapitulli i l-re : I.
Europa. Bashkimi Ekonomik dhe Monetar. Eurosistemi. I.1. Europa. Evropa (shkruar
edhe Europa) është një nga shtatë kontinentet tradicionale politike, dhe një
pjesë e kontinentit gjeografik të Evroazisë. Evropa rrethohet në veri nga
Oqeani i Ngrirë i Veriut, në perëndim nga Oqeani Atlantik, në jug nga Deti
Mesdhe, dhe në juglindje nga Malet Kaukaz, Deti i zi dhe ngushticat që e lidhin
atë me Detin Mesdhe. Në lindje, Evropa kryesisht ndahet nga Azia nga ndarja
ujore e Maleve Urale, Lumi Ural, dhe Deti Kaspik. Evropa mbulon rreth
10.180.000 km² ose 2 % e sipërfaqes së Tokës dhe rreth 7,8 % të sipërfaqes së
ngurtë të Tokës. Ajo përbëhet nga një numër i madh shtetesh (60), numri i saktë
i të cilave varet nga përcaktimi i kufijve të Evropës, si dhe përfshirja e
shteteve gjysmë të njohura (p.sh.Kosova). Evropa është kontinenti i tretë më i
populluar pas Azisë dhe Afrikës me një popullatë prej 731.000.000 ose rreth 11
% e Popullsisë së Botës. Kuptimi. Fjala "Evropë" ka përdorime të
shumta. Kryesoret janë gjeografike dhe politike. Nga ana gjeografike, Evropa
është siujdhesa më perëndimore e kontinentit tëEvroazisë ; limitet e saj janë
të përfunduara qartë nga deti në Veri, Jug dhe Perëndim. Malet Urale zakonisht
merren si kufiri lindor i Evropës, së bashku me Lumin Ural, dhe Detin Kaspik.
Mund të merret parasysh që Evropa kufizohet në juglindje nga Malet Kaukaze,
Deti i Zi dhe ngushticat ujore që e lidhin atë me Mesdheun. Nga ana politike,
Evropa përbëhet nga vendet e Bashkimit Evropian, por mund të ndodhi që t'i
drejtohet vendeve që janë anëtare të Këshillit të Evropës, i cili ka 47 anëtarë
ku përfshihen edhe 28 shtetet e Bashkimit Evropian.[4] Emri. Në Mitologjinë
antike greke, Evropa ishte një princeshë Fonenika në të cilën Zeusi e rrëmbye
pasi mori formën e një demi të bardhë. Ai e dërgoi atë në ishullin e Kretës ku
ajo lindi Monosin, Radamantusin dhe Sarpedonin. Për Homerin, Evropa (Greqisht :
Εὐρώπη ose Eurṓpē) ishte një mbretëreshë mitologjike e Kretës, dhe jo një
figurë gjeografike. Më vonë Evropa u përdor për Greqinë kontinentale, dhe 500
Par.e.s. ky term përdorej edhe për pjesët më në veri.Etimologjikisht, teoria
dominuese sugjeron se termi Evropë rrjedh nga rrënjët greke dhe do të thotë:
eur- gjërë dhe op- syri, pra Eurṓpēdo të thotë "pamje e gjërë" .
Historia. Parahistoria
Homo georgicus, i cili jetoi rreth 1,8 milion vjet më parë në Gjeorgji, është
hominidi i parë i zbuluar në Evropë.Mbetje të tjera hominide, që datojnë rreth
1 milion vjet, janë zbuluar në Atapuerka,Spanjë. Njeriu Neanderthal (i cili e
ka marrë emrin nga Neander Valley në Gjermani) së pari migroi në Evropë 150,000
vjet më parë dhe u zhduk nga fosilet rreth 30,000 vjet më parë. Neanderthalët
ishin zëvendësuar nga njerëzit modern (Cro-Magnons), të cilët u paraqitën rreth
40,000 vjet më parë. Më vonë gjatë kësaj ere, një periudhë e konstruktimeve
megalith zuri vend, ku u ndërtuan shumë monumente megalithe si Stonehenge në të
gjithë Evropën. Antikiteti Klasik Greqia Antike kishte ndikim të thellë në
qytetërimin perëndimor. Kulturat demokratike dhe individualiste perëndimore
janë shpesh të lidhura me Greqinë Antike.Grekët zbuluan "polisin",
ose shtet-qytetin. Këto ideale politike greke ishin ri- zbuluar në shek. XVIII
nga filozofët dhe idealistët Evropianë. Greqia gjithashtu dha ndihma të mëdha
kulturore: në filozofi, humanizëm dhe drejtësi nga Aristoteli, Sokrati, dhe
Plato ; në histori me Herodotusin dhe Thucydidesin ; në letërsinë dramatike dhe
narrative me poezitë e Homerit dhe në shkencë me Pythagorasin, Euklidin, dhe
Archimedesin. Perandoria Romake Një ndikim tjetër i madh në Evropë erdhi nga
Perandoria Romake që la gjurmët e saj në ligj,gjuhë, inxhinieri, arkitekturë,
dhe qeveri. Gjatë pax romanës, Perandoria Romake u zgjerua dhe përfshiu, përveç
Mediteranit, edhe një pjesë tjetër të Evropës. Stoicizmindikoi perandorët si
Hadriani, Antoninus Pius, dhe Marcus Aureliusin , të cilët kishin shpenzuar
shumë kohë në kufijtë veriorë të Perandorisë duke luftuar me Gjermanikët,
Piktëtdhe Skocezët. Krishterimi u legjitimizua eventualisht nga Konstandini I
pas tre shekujsh persekutimi imperial. Terri Evropian. Gjatë rrëzimit të perandorisë
Romake, Evropa hyri në një periudhë të gjatë të ndryshimeve që historianët e
quajnë "Koha e Migrimeve". Gjatë kësaj periudhe ka pasur një numër
pushtimesh dhe migrimesh mes Ostrogothëve, Visigothëve, Gotëve, Vandalëve,
Hunëve,Frankëve, Anglëve, Saksonëv e, dhe, edhe më vonë, Vikingëve dhe
Normanëve. Gjatë kohëve të errëta, Perandoria Perëndimore Romake ra nën
kontrollin e klaneve Kelte, Sllave dhe Gjermanike. Klanet Kelte themeluan
mbretëritë e tyre në Gaul, paraprirësit e mbretërive Franke që eventualisht
themeluan Francën. Klanet Gjermanike dhe Sllave themeluan domenet e tyre
respektivisht në Evropë e Mesme dhe Lindore. Kjo çoi tek themelimi i
Perandorisë së Shenjtë Romake, e cila eventualisht u koncentrua në principet
Gjermane të Evropës Qendrore.Perandoria Lindore Romake u bë e njohur në
perëndim si Perandoria Bizantine.
Mesjeta. Mesjeta ishte
e dominuar nga dy "ekelonë" të strukturës sociale: fisnikëria dhe
kleri. Feudalizmi u zhvillua në Francë në Mesjetën e hershme dhe u përhap në të
gjithë Evropën. Përleshja mes fisnikërisë dhe monarkisë në Angli çoi tek
shkrimi i Magna Carta dhe themelimi i një parlamenti.Burimi primar i kulturës
në këtë periudhë erdhi nga Kisha Katolike Romake. Nëpërmes manastireve dhe
shkollave katedrale, Kisha ishte përgjegjëse për edukimin në pjesën më të madhe
të Evropës. Gjatë shekujve XI dhe XII, ndërhyrje konstante nga klanet nomade
Turkike, si Kipchakët dhe Pechenegët, shkaktuan një migrim masiv të Popullit
Sllavik . Evropa u devastua nga Vdekja e zezë, një nga pandemikët më të
rrezikshëm në historinë e njerëzimit që vrau rreth 50 milion njerëz vetëm në
Evropë - në atë kohë një e treta e popullsisë së saj. Modernizmi i hershëm.
Reneseanca ose Rilindja ishte një periudhë e ndryshimeve kulturore me origjinë
në Italinë shekullin XIV. Ngritje e një humanizmi të ri u shoqërua me
ringjalljen e diturisë klasike dhe arabe nga libraritë monastike dhe bota
Islame. Reneseanca u përhap në Evropë mes shekujve XIV dhe XVII: në këtë kohë
lulëzoi arti, filozofia, muzika, dhe shkencat, nën patronazhin e bashkuar
mbretëror dhe të fisnikërisë, Kisha Katolike Romake.Reformat gjithashtu lënduan
fuqinë e Perandorisë së Shenjtë Romake, ndërsa princët Gjermanë u ndanë mes
besimeve Protestante dhe Katolike. Kjo eventualisht çoi tek Lufta tridhjetë
vjeçare (1618-1648), që e rrëzoi Perandorinë e Shenjtë Romake dhe shkatërroi
pjesën më të madhe të Gjermanisë. Pas Paqes së Westphalias, Franca u bë
predominuese në Evropë. Shekulli XIX. Koha e Ndriçimit ishte një lëvizje e
fuqishme intelektuale në shekullin XIX në të cilin mendimet shkencore të
bazuara në fakte dhe arsye dominuan. Pakënaqësia me monopolin e klerit dhe
aristokracisë mbi forcën politike në Francë rezultoi në Revolucionin Francez që
çoi tek Republikën e Parë: fisnikëria dhe monarkia u rrëzuan gjatë regjimin e
terrorit.Napoleon Bonaparte u forcua pas Revolucionit Francez dhe themeloi
Perandorinë e parë Franceze deri më 1815 . Kongresi i Vjenës u mblodh pas
rënies së Napoleonit. Kongresi themeloi një barazpeshë të re të fuqisë në
Evropë të përqendruar në "pesë fuqitë e mëdha": Britania e Madhe,
Franca, Prusia, Habsburg Austria dhe Rusia. Revolucioni Industrial filloi në
Britani të Madhe në pjesën e fundit të shekulli të 19-të (XIX) dhe u përhap në
gjithë Evropën. Zbulimi dhe implementimi i teknologjisë së re rezultoi me
rritje të madhe urbane, punësim masiv dhe ngritjen e një klase të re
punëtorësh.[Reformat në sferat sociale dhe ekonomike pasuan, përfshirë ligjet e
para në punën e fëmijëve, legalizimin e Unioneve tregtare dhe ndalimin e skllavërisë.
Gjeografia. Në aspektin
fiziko-gjeografik, Evropa është pjesë veriperëndimore e regjionit më të madh të
njohur si Evroazia, ose Afro-Evroazia: Azia shtrihet në pjesën lindore të këtij
regjioni. Kufiri lindor i Evropës shpesh përcaktohet nga Malet Urale në Rusi.
Gjeografi i shekullit të parë ADStrabo, mori Lumin Tanais si kufi siç bëne edhe
burimet e hershme Judaike. Kufiri Juglindor me Azinë nuk ka përcaktim të
zakonshëm. Shumica përdorin Lumin Ural ose,Lumi Emba shërben si kufi i
mundshëm. Ky kufi vazhdon në Detin Kaspik, kreshtën eMaleve kaukaze ose, si
alternativë, Lumi Kura në Kaukaz, dhe vazhdon në Detin e zi;Bosforin, Deti
Marmara, dhe Dardanelet përmbyllin kufirin me Azinë. Deti Mesdhe në jug e ndan
Evropën nga Afrika. Kufiri perëndimor është Oqeani Atlantik; Islanda,
megjithëse është më afër Grenlandës se Evropës (Amerikë Veriore), normalisht
përfshihet në Evropë. Ka debat të vazhdueshëm se ku ndodhet qendra gjeografike
e Evropës.Për kah përthyeshmëria e vijës bregdetare Evropa zë vendin parë midis
kontinenteve në botë. Sipërfaqja e ishujve dhe gadishujve përbën 1/3 e
sipërfaqes së saj, ndërsa vija bregdetare është e gjatë 38 000 km . Në disa
pjesë bregu i detit është i ulët dhe i butë, në pjesët e tjera lartë dhe i
rrëpinjtë.Gadishujt e Evropës: Gadishulli Ballkanik, Gadishulli Apenin,
Gadishulli Pirinej (Iberik), Gadishulli Skandinav etj. Relievi Relievi në
Evropë ka dallime të mëdha brendave zonave mjaft të vogla. Regjionet jugore,
sidoqoftë, janë më shumë malore, derisa duke shkuar në veri terreni ulet nga
Alpet, Pirinejetdhe Malet Karpate, mes rrafshnaltave, në fushat e gjëra të
veriut, që janë më shumë në lindje. Kjo fushë e madhe njihet si Ultësira e
Madhe Evropiane, dhe në zemër të saj ndodhetUltësira Veriore Gjermane. Një hark
rrafshnaltash gjithashtu ekziston përgjatë bregdetit veriperëndimor, që fillon
në pjesët perëndimore të ishujve të Britanisë dhe Irlandës, dhe pastaj vazhdon
përgjatë maleve, fjord-cut, spira e Norvegjisë. Klima Evropa shtrihet kryesisht
në zonat klimatike mesatare. Klima është : Kontinentale, Mesdhetare (rreth
Detit Mesdhe) Oqeanike (Rrethohet me Oqean), Malore (Pasi Ka Male), Polare ne
Veri. Klima është e butë në krahasim me zonat tjera me gjatësi gjeografike të
ngjajshme në botë për shkak të Rrymës së Golfit.Rryma e Golfit njihet me emrin
përkëdhelës "Nxemja Qendrore e Evropës", sepse e bën klimën e Evropës
më të ngrohtë se që do të ishte pa të. Temperaturat mesatare jane te
ndryshueshme dhe jo stabel.
Hidrografia. Evropa në
krahasim me kontinentet tjera ka lumenj të vegjël dhe të shkurtër. Të gjithë
lumenjtë e Evropës u takojnë pesë ujëmbledhësve : Ujëmbledhësi i Oqeanit
Atlantik, Oqeanit të Ngrirë, i Detit të Veriut, Detit Baltik, Detit të Zi dhe
Detit Mesdhe. Liqenet më të mëdhenj dhe më të njohur të Evropës janë: Liqeni
Kaspik, Lagoda, Onjega, Venern, Liqeni i Zhenevës, Liqeni Bodense, Liqeni i
Zyrihut, liqeni Garda, liqeni Komo, Lago Di Magjore, liqeni Him, liqeni
Ballaton, liqeni i Shkodrës, liqeni i Ohrit, liqeni i Prespës etj. Tokat Bimore
dhe Shtazore. Bimësia e Evropës është ngushtë e lidhur me klimën, relievin dhe
tokat. Zona e bimësisë së tundrave gjatë pjesës më të madhe të vitit, tokat
janë të ngrira, janë shterpë dhe pa materie ushqyese. Në jug të tundrës
shtrihet zona e tajgës e cila e zënë pjesën e madhe të Suedisë, të Finlandës
dhe të Rusisë Mbizotërojnë tokat e murme, me pak minerale, diçka më shumë
humus, janë të mbuluara me pyje gjethembajtës – pishat, bredhi, mështekna etj.
Prej faunës dallojmë lepurin e bardhë, lemingun, derrin e egër, ujkun, ariun e
murëm, dhelpëren, sqarthin etj. Zona e pyjeve të përziera shtrihet nën zonën e
tajgave.. Në këtë zonë përzihen drunjët gjethëmbajtës dhe gjetherënës, përveç
pisha e breut, ahu, bungu frashëri, bliri ëtj. Kjo zonë shtrihet në : Britaninë
e Madhe, Francë, Gjermani, Suedinë Jugore, Poloni, Rusi Qendrore, Alpe, Karpate
etj. Zona stepopyjore dhe stepore ka shtrirje më të madhe në Evropën Lindore,
sidomos në Ukrainë dhe pjesën jugore të Rusisë. Në jug shtrihet edhe në
Ultësirëne Panonisë, të Vllahisë e deri në Rrafshin e Kosovës. Dominojnë
formacionit e barit të ulët, ndësa prej tokash ka më shumë çernozjomi, smonica,
toka kafe etj. Zona mesdhetare dallon dukshëm nga zonat tjera nga se këtu
dominon klima mesdhetare me verëra të nxehta e pa reshje dhe dimrat butë dhe me
reshje. Këtu gjenden formacionet bimore me gjelbrim të përhershëm, gjethe
Gjeografia Politike. 28 anëtarët e Bashkimit Evropian janë të integruar
politikisht dhe ekonomikisht, vet Bashkimi Evropian formon një pjesë të
gjeografisë politike të Evropës. Demografia. Kontinenti i Evropës ka qenë i
banuar qyshë në kohën e paleolitit dhe neolitit pra para 20 000 e 10 000
vjetësh. Viset e banuara shtriheshin pothuajse në tërë territorin e Evropës,
por viset më të dendura ishin ato të Mesdheut dhe ludinat e lumenjve, arty ku
tokat ishin më të përshtatshme për t‘u punuar. Në kohën e Bronzit u shënuan
dyndje të popullsisë në gadishujt e evropës jugore: iberët në gadishullin
Iberik, ligurët në gjirine
Ligurisë (Itali),
etrurët të ardhur prej viseve të Egjeut, Ilirët në gadishullin Ilirik
(Ballkanik) etj.Eshte popullsi kryesisht e vjeter. Ekonomia. Evropa duke pasur
industri të zhvilluar arriti të zhvilloj edhe bujqësinë. Bujqësia e Evropës
është e llojllojshme, ngase këtë e bëjnë të mundshme edhe kushtet natyrore dhe
niveli i zhvillimit. Bujqësia e Evropës dallohet me shkallë të lartë të
mekanizimit, kimizmit, numër të madh ekspertësh bujqësorë, me popullsi të
arsimuar bujqësore, me rendimente të larta në bujqësi dhe në blegtori. Dikur
Evropa importonte shumë prodhime bujqësore, ndërsa tash vendet e zhvilluara të
Evropës janë eksportuar të shumë prodhimeve bujqësore, sidomos blegtorale.
Gjeologjia. Historia Gjeologjike Në kohën e lindjes së saj para 500 milionë
vjetësh Evropa nuk është akoma e plotë. Pjesët e saj janë të hapërdara mbi të
gjithë rruzullin tokësor: Skandinavia tej më në jug të ekuatorit, Ato merrem me
vete nga rryma të fuqishme magme, të cilat vlojnë 80 kilometra nën sipërfaqen e
tokës. Të shtyra nga shtjella nxehtësie në brendësi të tokës pllakat lëvizin me
ngadalë, çdo vit nga vetëm disa centimetra. Togje shkrepash kilometra të gjëra
çajnë lart, përkulen dhe marrin formë kubeje. Çdo përplasje e re krijon një
masiv malor. Kështu lind së pari shtylla kurrizore e Evropës, vargmali
kaledonian, me lartësira si ato të Himalajës. Ky është bërthama e një
bashkëshkrirjeje të parë evropiane. Më pas kontinenti i ri bredh gjysmën e
rruzullit tokësor. Para 300 milionë vjetësh ai kapërcen ekuatorin. Stereja
është tashmë e mbuluar nga gjelbërimi. Bimët kanë pushtuar kontinentin që deri
pak më parë kishte qenë i shkretë. Evro Azia.Ajo pjesë e Evropës dhe Azisë që
për nga kultura dhe historia e tyre janë të ndërlidhura ngushtë midis tyre.
Shtetet, territori i të cilave janë të shpërndara në dy kontinente janë: Rusia:
25 % e territorit të Rusisë është në Evropë. Turqia: 3 % e territorit të
Turqisë është në Evropë. Qytete. Qytete Evropiane kanë disa karakteristika të
përbashkëta. Kështu p.sh për dallim nga qytete e kontinenteve tjera qytete
metropole Evropiane nuk janë të orientuara në ndërtesa të larta. Ato më tepër
shtrihen duke zënë sipërfaqe të mëdha dhe dke futur në gjirin e tyre edhe
qytete që gjenden për rreth tyre. Për këtë shkakë edhe madhësia e qyteteve
ndryshonë dukshëm nga rrethi i qytetit. Si do që të jetë si qytete më të mëdha
të Evropës llogaritet të jenë Moska, Stambolli dhe Londra.
I.2. Bashkimi Ekonomik
dhe Monetar. Ideja e bashkimit ekonomik dhe monetar në Evropë lindi rreth
gjysmë shekulli më parë.Ajo ishte pjesë e vizionit të liderëve politikë, të
cilët në vitin 1952 themeluan Komunitetin Evropian të Qymyrit dhe Çelikut
(KEQÇ) , të përbërë nga gjashtë vende:Belgjika, Franca,Gjermania,Holanda,
Italia dhe Luksemburgu.Gjatë viteve ‘50 e më tej u ndërmorën të tjerë hapa
drejt integrimit evropian; kështu në 1958 gjashtë vendet e mësipërme themeluan
Komunitetin Ekonomik Evropian (KEE) dhe Komunitetin Evropian për Energjinë
Atomike (EURATOM).Këto marrëdhënie do të përforcoheshin e thelloheshin më tej
në vite, si fillim nëpërmjet krijimit të Komuniteteve Evropiane (KE), për të
vazhduar më pas në Bashkimin Evropian (BE), me adoptimin e Traktatit të
Mastrihtit në vitin 1993. Po kështu, do të rritej edhe numri i vendeve anëtare.
Në vitin 1973, u anëtarësuan Danimarka, Irlanda dhe Mbretëria e Bashkuar, të ndjekura
nga Greqia tetë vjet më vonë. Portugalia dhe Spanja u bënë anëtarë në vitin
1986,ndërsaAustria,Finlanda dhe Suedia në 1995.Zgjerimi vazhdoi edhe më tej,
kur më 1 maj 2004 u anëtarësuan Estonia, Hungaria, Letonia, Lituania,Malta,
Polonia, Qipro, Republika e Çekisë, Sllovakia dhe Sllovenia. Ndërkohë,Bullgaria
dhe Rumania, anëtarët më të rinj të BE-së aderuan më 1 janar 2007. Kriteret te
anetaresimit ne B.E-ne. Vendet kandidate që aplikojnë për anëtarësim në BE
duhet të përmbushin disa kushte që njihen si kriteret e Kopenhagenit . Këto
kritere kërkojnë nga vendet që të sigurojnë (i) institucione të qëndrueshme të
cilat të garantojnë demokracinë, shtetin e së drejtës, të drejtat e njeriut, si
dhe respektimin e mbrojtjen e minoriteteve dhe (ii) një ekonomi tregu
funksionale, si dhe aftësinë për të përballuar presionet konkurruese, në mënyrë
që të mund të përmbushin detyrimet e anëtarësimit, përfshir këtu edhe
objektivat e bashkimit politik, ekonomik dhe monetar. I.2.a. Faza drejt BEM-it.
1.Tregu i Përbashkët Evropian (1990-1993). 2. Instituti Monetar Evropian
(1994-1998). 3. BQE dhe euro.( 1999).
Rruga drejt BEM-it në
Evropë kaloi në tre faza. 1. Faza e parë (1990-1993) u karakterizua nga ngritja
e një tregu të përbashkët evropian nëpërmjet heqjes të të gjitha pengesave të
brendshme ndaj lëvizjes së lirë të personave, të mallrave, të kapitalit dhe të
shërbimeve brenda Evropës. 2. Faza e dytë (1994-1998) filloi me krijimin e
Institutit Monetar Evropian dhe u përqendrua më së shumti në përgatitjet
teknike për monedhën e përbashkët evropiane, në shmangien e deficiteve të larta
dhe në konvergimin e politikave ekonomike dhe monetare të shteteve anëtare (për
të siguruar stabilitetin e çmimeve dhe financa publike të shëndosha). 3. Faza e
tretë nisi më 1 janar të vitit 1999, me fiksimin e parevokueshëm të kurseve të
këmbimit,bartjen e kompetencave të politikës monetare tek Banka Qendrore
Evropiane(BQE) dhe përdorimin e euros si monedhë e vetme. Më 1 janar 2002,
kartëmonedhat dhe monedhat euro u hodhën në qarkullim në vendet pjesëmarrëse
dhe në fund të shkurtit 2002 kartëmonedhat dhe monedhat kombëtare nuk gëzuan më
kurs ligjor. Politika ekonomike të qëndrueshme dhe pavarësia e bankave
qendrore. I.2.b. KRITERET E KONVERGJENCËS Vendet që dëshirojnë të adoptojnë
euron si monedhën e tyre duhet të arrijnë një shkallë të lartë
"konvergjence të qëndrueshme". Shkalla e konvergjencës vlerësohet në
bazë të disa kritereve të shprehura në Traktatin e Mastrihtit, i cili përcakton
se një vend duhet të ketë: • nivel të lartë të stabilitetit të çmimeve ; •
financa publike të shëndosha; • kurs këmbimi të qendrueshëm; • norma interesi
afatgjata të ulëta dhe të qendrueshme. Angazhimi per shtetet te reja per ne
Bashkimin Europian. Me fjalë të tjera, për shtetet e reja anëtare hyrja në
Bashkimin Evropian nënkupton angazhimin e tyre për të adoptuar euron si qëllim
përfundimtar, sigurisht pas plotësimit të kritereve të konvergjencës . BQE dhe
Komisioni Evropian përgatisin raporte periodike dyvjeçare ose raporte me
kërkesë të një shteti anëtar me derogim - mbi përparimin e bërë drejt
përmbushjes së kritereve të konvergjencës. Raportet e konvergjencës, ndër të
tjera, marrin parasysh edhe faktorë që ndikojnë në integrimin e vendit në zonën
euro.Këto raporte shërbejnë si bazë për vendimin e Këshillit Evropian për të
lejuar ose jo një vend anëtar të marrë pjesë edhe në Eurozonë. I.2.c. KARAKTERI
STIKAT KRYESORE TË EUROZONËS Përpara se të hynin në Eurozonë, vendet anëtare
përfaqësonin ekonomi relativisht të hapura.Megjithatë, sot ato janë pjesë e një
ekonomie më të madhe dhe shumë më tepër autonome. Përmasat e Eurozonës e bëjnë
këtë ekonomi të krahasueshme me ato më të rëndësishmet në botë, si ekonomia e
Shteteve të Bashkuara apo e Japonisë.Me një popullsi prej 329 milionë në 2009,
Eurozona është një nga ekonomitë më të mëdha në botë.Në të njëjtën periudhë,
Bashkimi Evropian numëron 28 shtete anëtare dhe një popullsi prej 601 milionë
banorë, krahasuar me Shtetet e Bashkuara dhe Japoninë që kanë përkatësisht 299
dhe 128 milionë banorë. Për sa i përket prodhimit të brendshëm bruto (PBB) të
shprehur sipas paritetit të fuqisë blerëse , në vitin 2012 Shtetet e Bashkuara
të Amerikës përfaqësonin ekonominë më të madhe në botë me 20.5% të PBB-së
botërore, të ndjekura nga Eurozona me 15.2% dhe Japonia me 6.0%.Nëse vendet e
zonës euro do të llogariteshin më vete, pjesa e secilit do të ishte shumë e
vogël, ku ekonomia më e madhe përbënte vetëm 3.9% të PBB-së botërore në 2012.
I.2.e. PËRPARËSITË E EUROS 1. Një treg tërësisht i përbashkët për mallrat dhe
shërbimet. 2. Rreziqet nga kursi i këmbimit dhe kostot e transaksioneve u
eliminuan. 3. Integrimi i tregjeve financiare. Me Bashkimin Ekonomik dhe
Monetar (BEM) ,Bashkimi Evropian shënoi një tjetër hap të rëndësishëm drejt
krijimit të tregut të brendshëm. Tashmë bizneset dhe konsumatorët e kanë më të
lehtë të krahasojnë çmimet dhe të gjejnë furnizuesit më të leverdisshëm për ta
në Eurozonë.Veç kësaj,BEMi ka sjellë stabilitet ekonomik dhe monetar në të
gjithë Evropën, gjë që ndihmon në rritjen e qëndrueshme ekonomike dhe krijimin
e vendeve të punës.Po kështu, monedha e përbashkët i dha fund çrregullimeve që
shkaktoheshin nga luhatjet e papritura të kursit të këmbimit të monedhave të
mëparshme kombëtare.
Përdorimi i monedhave
dhe kartëmonedhave euro që nga 1 janari 2002, e ka bërë më të thjeshtë
udhëtimin nëpër Eurozonë, pasi çmimet e mallrave dhe të shërbimeve janë
lehtësisht të krahasueshme, kurse pagesat kryhen në të njëjtën monedhë në të
gjitha vendet e saj. Tregu monetar ndërbankar i Eurozonës është tërësisht i
integruar. • Tregu i obligacioneve të shprehura në euro, ka një nivel të mire
integrimi, intensiteti dhe likuiditeti, si dhe paraqet mundësi të shumta
zgjedhjesh për sa i përket investimeve dhe financimeve. • Tregu i aksioneve të
Eurozonës shihet gjithmonë e më shumë si një treg i përbashkët. Aktiviteti i
shkrirjes dhe përthithjes në sektorin bankar është rritur nënEurozonë si në
nivel kombëtar ashtu edhe në nivel ndërkufitar. I.3.Eurosistemi (burimi ;
http://eeas.europa.eu/delegations/the_former). I.3.a. Perberja : Përfshin 1.
BQE-në dhe bankat qendrore kombëtare të shteteve anëtare të BE-së, që kanë
adoptuar euron (sot 28 vende). 2. Unioni Ekonomik dhe Monetar (EMU). 3. Banka
Evropiane e investimeve. 4. Fondi Evropian për investime 5. Fondacione te tjera
Financiare investuese me Euro, etj. Pjesmarrja ; Vendet anetare te B.E-se.
Funksionimi ; a)
Politik : Skema e thjeshte e funksionimit politik te Eurosistemit. b) Financiar
: Skema e thjeshte dhe menyra e funksionimit te Eurosistemit.
I.3.b. DETYRAT E
EUROSISTEMIT Eurosistemi ka katër detyra kryesore. 1.Së pari, zbaton politikën
monetare të miratuar nga Këshilli Drejtues i BQE-së, që do të thotë vendimet
mbi normat bazë të interesit të BQE-së (norma e interesitminimal mbi
operacionet kryesore të rifinancimit ,normat e interesit për kredinë njëditore
dhe të depozitave njëditore si edhe aty ku është e përshtatshme, vendime që
kanë të bëjnë me objektivat monetarë dhe ofertën e rezervave). Përgjegjësia për
zbatimin e politikës monetare i përket Bordit Ekzekutiv, i cili për të kryer
këtë detyrë u jep udhëzime bankave qendrore kombëtare. Për shembull,Bordi
Ekzekutiv përcakton një herë në javë shpërndarjen e likuiditetit për sektorin
bankar nëpërmjet operacioneve kryesore të rifinancimit. 2.3.Detyra e dytë dhe e
tretë e Eurosistemit është kryerja e operacioneve të këmbimit valutor dhe
mbajtja e administrimi i rezervave valutore të shteteve të Eurozonës. Bankat
qendrore kombëtare të Eurosistemit kanë transferuar rezerva valutore në BQE, që
kapin një total prej 40 miliardë eurosh, nga të cilat 85% janë në zotërime dhe
15% në ar. Për këto rezerva të vendosura pranë BQE-së, që ndryshe quhen edhe
pretendime të remunerueshme , bankat qendrore kombëtare përfitojnë interesa në
euro. Bankat qendrore të Eurosistemit janë të përfshira në administrimin e
rezervës valutore të BQE- së: ato veprojnë si agjentë të saj duke zbatuar
udhëzimet për menaxhimin e portofolit, që ajo përcakton. Pjesa e mbetur e
rezervës valutore të Eurosistemit i përket bankave qendrore kombëtare dhe
administrohet prej tyre.Operacionet mbi këto lloj rezervash rregullohen nga
Eurosistemi, veçanërisht ato të cilat e tejkalojnë një nivel të caktuar dhe që
kërkojnë miratimin e BQE-së. 4.Detyra e katërt kryesore e Eurosistemit është
nxitja e funksionimit normal të sistemit të pagesave.Gjithashtu, Eurosistemi
kontribuon në mbikëqyrjen financiare të sistemit dhe ofron këshillim për
ligjvënësit lidhur me fushat e tij të kompetencës dhe përpilon statistika
financiare dhe monetare.
I.3.c. OBJEKTIVI I
EUROSISTEMIT. Objektivi kryesor i Eurosistemit është ruajtja e stabilitetit të
çmimeve . Pa cënuar arritjen e objektivit të ruajtjes së stabilitetit të
çmimeve, Eurosistemi mbështet edhe politikat të përgjithshme ekonomike të
Komunitetit Evropian. Neni 2 i Traktatit të Bashkimit Evropian përcakton se
Bashkimi Evropian ka për qëllim promovimin ―e përparimit ekonomik dhe social,
rritjen e nivelit të punësimit si dhe zhvillimin e qëndrueshëm dhe të
balancuar‖. Eurosistemi kontribuon në përmbushjen e këtyre objektivave duke
ruajtur stabilitetin e çmimeve. Gjithashtu, ai mban parasysh këto objektiva
gjatë ndjekjes së objektivit të tij të stabilitetit të çmimeve. Në rast
konflikti të këtyre objektivave, BQE-ja duhet t‘i jape prioritet ruajtjes së
stabilitetit të çmimeve. Eurosistemi vepron sipas parimeve të ekonomisë së
tregut të hapur dhe të konkurrencës së lirë që mbështet shpërndarjen efikase të
burimeve. I.3.d. KOMUNIKIMI I EUROSISTEMIT. SISTEMI TARGET 2 Sistemi TARGET 2
(Trans-European Automated Real-time Gross settlement Express Transfer)
zëvendësoi gjeneratën e pare të sistemit TARGET, i cili filloi të funksiononte
në janar të vitit 1999, në të njëjtin vit kur u lançua monedha euro. Ashtu si
paraardhësi i tij, sistemi TARGET 2 mundëson shlyerjen e operacioneve të
bankave qendrore, të transfertave ndërbankare me vlerë të madhe në monedhën
euro si dhe të pagesave të tjera në këtë monedhë. TARGET 2 siguron procesimin
në kohë reale, shlyerje në bankën qendrore dhe përfundimtare (te
klienti).Megjithatë, ndryshe nga sistemi TARGET, ku procesimi i pagesave ishte
i decentralizuar nga bankat qendrore kombëtare, sistemi i ri përdor një
platformë të vetme të përbashkët që funksionon e pavarur nga këto banka. Kjo
platformë ofron një shërbim më të mirë dhe të harmonizuar, nëpërmjet ekonomive
të shkallës, dhe mundëson komisione më të ulëta dhe kosto më të leverdishme.
Sistemi i pagesave TARGET 2 nuk ka kufi për vlera minimale apo maksimale.
Duke përdorur sistemin
TARGET 2 për pagesat në vlera të mëdha, në mënyrë të veçantë ato në lidhje me
veprimet ndërbankare, pjesëmarrësit e tregut marrin një shërbim më shumë dhe
japin një kontribut të rëndësishëm në reduktimin e rrezikut sistemik në
Bashkimin Evropian, që do të thotë rreziku i ―përhapjes nëpërmjet efektit
ngjitës‖ në zona të tjera për shkak të rritjes së numrit dhe vlerës të
veprimeve ndërbankare. Brenda këtij kuadri, një zhvillim tjetër është lançimi i
Zonës së Vetme të Pagesave Euro (Single Euro Payments Area - SEPA), me të cilën
të gjitha pagesat jo-cash në euro konsiderohen si pagesa të brendshme dhe
ndryshimi midis veprimeve kombëtare dhe ndërkufitare do të eliminohet.TARGET .
I.3.e. Valuta ne perdorim te Eurosistemit. KARTËMONEDHAT Kartëmonedhat euro
hynë në qarkullim më 1 janar 2002.Ato kanë shtatë prerje: 5, 10, 20, 50, 100,
200 dhe 500 euro. Përmasa e secilës prerje është në përpjestim të drejtë me
vlerën nominale të saj. Kartëmonedhat përshkruajnë stilet arkitekturale të
shtatë periudhave të kulturës dhe historisë evropiane: periudhën klasike,
romake, gotike, rilindase, baroke dhe rokoko, arkitekturën e hekurit dhe xhamit
dhe arkitekturën moderne të shekullit XX, duke pasqyruar 3 elementë kryesore të
arkitekturës: dritaret, portat dhe urat.Asnjë nga motivet e paraqitura në
kartëmonedha nuk janë ndërtesa apo monumente ekzistuese. Dritaret dhe portat në
anën e përparme të çdo kartëmonedhe simbolizojnë shpirtin e çiltërsisë dhe të
bashkëpunimit në Evropë. Ana e pasme e çdo kartëmonedhe tregon një urë. Këto
elemente sigurie përfshijnë: filigramën,hologramin, fillin e sigurisë dhe bojën
e dukshme të ndryshueshme. Për të ndihmuar njerëzit e verbër ose me shikim të
kufizuar janë përfshirë edhe veçori të tjera si germa të gdhendura dhe shifra
të mëdha. MONEDHAT Një euro ndahet në 100 qindarka. Gjithsej janë tetë monedha
euro: 1, 2, 5, 10, 20, 50 qindarka, 1 euro dhe 2 euro. Secila prej monedhave ka
një faqe evropiane dhe një faqe kombëtare. Pavarësisht përkatësisë kombëtare,
të gjitha monedhat euro mund të përdoren pa dallim në të gjitha vendet anëtare
të Eurozonës.
I.3. g. MBIKËQYRJA
BANKARE Përgjegjësia e drejtpërdrejtë për mbikëqyrjen bankare dhe stabilitetin
financiar u mbetet autoriteteve kompetente të secilit vend anëtar të Bashkimit
Evropian. Megjithatë, në përputhje me Traktatin , Sistemi Evropian i Bankave
Qendrore ka për detyrë të kontribuojë në zbatimin normal të politikave të
ndjekura nga autoritetet përgjegjëse për mbikëqyrjen e kujdesshme të
institucioneve të kreditit dhe stabilitetin e sistemit financiar. Kjo detyrë
përmbushet kryesisht në tre drejtime. Së pari, SEBQ-ja monitoron dhe jep një
vlerësim rreth stabilitetit financiar në nivel Eurozone/Bashkimi Evropian. Ky
aktivitet plotëson dhe mbështet veprimtaritë përkatëse në nivel kombëtar të
bankave qendrore dhe të autoriteteve mbikëqyrëse me qëllim ruajtjen e
stabilitetit financiar në vendet përkatëse. Së dyti, SEBQ jep këshilla për
formulimin dhe rishikimin e kërkesave rregullatore dhe mbikëqyrëse të
institucioneve financiare.Një pjesë e mire e këtij këshillimi realizohet
nëpërmjet pjesëmarrjes së BQE-së në organet përkatëse rregullatore dhe
mbikëqyrëse evropiane dhe ndërkombëtare siKomiteti i Bazelit për Mbikëqyrjen
Bankare, Komiteti Bankar Evropian dhe Komiteti i Mbikëqyrësve Bankarë
Evropianë. Së treti, BQE-ja promovon bashkëpunimin midis bankave qendrore dhe
autoriteteve mbikëqyrëse për çështje me interes të përbashkët (për
shembull,mbikëqyrja e sistemit të pagesave,menaxhimi i krizës financiare). Këto
aktivitete organizohen me ndihmën e Komitetit të Mbikëqyrjes Bankare (një nga
komitetet e SEBQ të përmendura në paragrafin 2.7), i cili mbledh së bashku
ekspertë të bankave qendrore dhe të autoriteteve mbikëqyrëse të BE-së. I.3.k.
FUNKSIONET KRYESORE TË EUROSISTEMIT JANË: • formulimi dhe zbatimi i politikës
monetare për Eurozonën; • kryerja e operacioneve në tregun e këmbimit valutor
dhe ruajtja e administrimi i rezervave valutore zyrtare për vendet e Eurozonës;
• emetimi i kartëmonedhave euro; dhe • mbështetja për funksionimin e duhur të
sistemit të pagesave.
FUNKSIONE TË TJERA
JANË: • të mbledhë informacionin e nevojshëm statistikor nga autoritetet
kombëtare dhe nga agjentët ekonomikë, si për shembull nga institucionet
financiare; • të mbikëqyrë zhvillimet në sektorin bankar dhe financiar; dhe •
të përkrahë shkëmbimin e informacionit midis Sistemit Evropian të Bankave
Qendrore dhe autoriteteve mbikëqyrëse të çdo vendi. BE dhe E.C.B. mbeten të
angazhuara aktivisht në çuarjen përpara të procesit të permiresimit të
infrastrukturës në vend. Në kuadër të Marrëveshjes së Stabilizim- Asocimit që
ka me Shqipërinë, BE ofron asistencë të gjithanshme nëpërmjet fondeve të
Instrumentit të Asistencës Përpara Anëtarësimit (IPA). Kuadri i ardhshëm IPA do
të fillojë në 2014 dhe pritet të jetë sipas strategjive sektoriale. Banka do të
mbetet e angazhuar për projektet e përbashkëta të bashkëfinancuara me Komisionin
e BE-së dhe BEI-n, duke përfshirë edhe projektet e lindura përmes WBIF.
Projektet e kohëve të fundit për rrugë, siç janë rreth-kalimet e Fierit dhe
Vlorës, rrugët rajonale dhe rurale, si edhe projekti në Portin e Durrësit për
ndërtimin e një terminali të ri për tragetet dhe rehabilitimin e kalatave 7 dhe
8, priten të ecin drejt përfundimit. Bashkëpunimi i ardhshëm në sektorin e
transportit pritet të përqendrohet më shumë te projektet për hekurudhat dhe
portet. Hekurudha Tiranë-Durrës do të jetë projekti i parë pilot gjatë 25
viteve të fundit në sektorin hekurudhor, për të cilin është duke u përgatitur
projekti i hollësishëm me asistencën e Komisionit të BE-së. Projektet në të
ardhmen do të synojnë rritjen e integrimit rajonal, sidomos nëpërmjet një kapaciteti
më të madh transportues, perms modernizimit të hekurudhave drejt IRJ te
Maqedonisë dhe Malit të Zi dhe perms rritjes së veprimtarive komerciale në
portet e tjera, si Vlora, Porto Romano, Shëngjini, etj. Krahas këtyre, sektori
i trajtimit të ujërave dhe i kanalizimeve është një sektor ku Banka, së bashku
me BE-në, BEI-n, BB-në dhe donatorë të tjerë dypalësh do të synojë të
trajtësojë kuadrin e duhur financues që nxit mbulimin e kostove dhe
qëndrueshmërinë në kohë. Si perfundim te gjitha keto projekte dhe te tjerat,
shoqerohen me futjen ne vendin tone te monedhes Euro, e cila do te sherbeje per
tu perdorur nga perfituesit te ketyre investimeve.
Kapitulli II-te :
Institucionet Financiare Europiane, qe operojne me investimet ne Euro ne vendin
tone. Ne vendin tone B.E-ja operon nepermjet Institucioneve Financiare
Europiane te cilat jane. 1. Banka Qendrore Evropiane – ECB. 2. Banka Investive
Evropiane – EIB 3. Bnka Evropiane për Rindërtim dhe Zhvillim – EBRD. 4. Fondet
e Unionit Evropia (disa prej tyre). 4.1 Programi PHARE 4.2 Programi CARDS 4.3
Agjencioni Evropian për Rindërtim – AER 4.4Programi TEMPUS. Etj. II-1. Banka
Qendrore Evropiane-E.C.B. Ajo është themeluar më 1 qershor 1998 dhe është një
nga bankat qendrore më të reja në botë. Ruan stabilitetin e çmimeve në
Eurozonë. M3: agregati monetar M3 është përcaktuar nga Banka Qendrore Evropiane
si paraja në qarkullim plus zotërimet e rezidentëve të Eurozonës (përveç
bankave qendrore) si: depozita njëditore, depozita me afat deri në dy vjet,
depozita likuide deri në tre muaj, repo, zotërime në tregun e parasë, letra me
vlerë me maturitet deri në dy vjet. Selia është në Frankfurt II-1. a. Detyrat e
Bankës: -Emitimi i Euro-së -Përcaktimi dhe menaxhimi i kapitalit -Përcaktimi
dhe mbajtaja e rezervave monetare.
Strategjia mbështetet
në dy shtylla kryesore: Shtylla e pare Paraja. Shtylla e dytë ; Vlerësimi i
përgjithshëm, i ardhmërisë së ecurisë së çmimeve dhe i rreziqeve që kërcënojnë
stabilitetin e çmimeve në Eurozonë. Selia ; Frnankfurt Gjermani. II-1. b. Organet
te Bankes Qendrore.E.C.B. Këshilli Qeverisës Drejtues – përbëhet nga Presidenti
Zv/Presidenti dhe 28 guvernatorët e Bankave Qendrore. Është organi më i lartë
vendimmarrës i Bankës. Këshilli drejtues: një nga organet vendimmarrëse të
Bankës Qendrore Evropiane. Ai përbëhet nga të gjithë anëtarët e Bordit
Ekzekutiv të Bankës Qendrore Evropiane dhe guvernatorët e bankave qendrore të
vendeve anëtare të Bashkimit Evropian, të cilat kanë adoptuar monedhën euro .
Bordi ekzekutiv –Bordi Ekzekutiv: një nga organetvendimmarëse të Bankës
Qendrore Evropiane. Ai përbëhet nga Presidenti, Zëvendëspresidenti i Bankës
Qendrore Evropiane dhe katër anëtarë të tjerë. Fig : Funksionimi i E.C.B.
II-1. c. OPERACIONET
FINANCIARE MË TË RËNDËSISHME TE BANKES. 1.Operacionet rifinancuese përdoren për
të siguruar likuiditet të mjaftueshëm në sistemin bankar dhe për të sinjalizuar
pozicionin e politikës monetare. Ato kryhen një herë në javë dhe kanë maturitet
dyjavor. 2.Operacione rifinancimi afatgjata janë transaksionet që sigurojnë likuiditet,
por që kryhen në frekuenca mujore dhe kanë maturitet tremujor. 3.Operacionet
rregulluese kryhen në raste të veçanta me qëllim rregullimin e normave të
interesit dhe administrimin e likuiditetit në treg kur ka luhatje të papritura
të tij. 4.Vendosja e rezervës së detyrueshme mbi institucionet e kreditit,
synon të stabilizojë kërkesën për paratë e bankës qendrore. Secili nga
institucionet e kreditit duhet të mbajë një depozitë pranë Eurosistemit, e
llogaritur si përqindje e depozitave të klientëve të institucionit. Kjo gjë
stabilizon normat e interesave në tregun e parasë. 5.Kredia njëditore e ofruar
nga Banka Qendrore Evropiane i lejon palës tjetër (institucioneve financiare si
bankat) të marrin likuiditet njëditor nga Eurosistemi. E kundërta ndodh për
depozitat njëditore që institucionet mbajnë pranë Bankës Qendrore Evropiane
6.Sistemi TARGET ; Tregu i Eurozonës nuk mund të funksiononte pa mbështetjen në
sistemin e pagesave të njohur me emrin TARGET. Ky sistem lidh së bashku
sistemet e pagesave të 15 vendeve anëtare të Bashkimit Evropian me
njëra-tjetrën dhe me Bankën Qendrore Evropiane. Kjo mundëson transferimin e
sasive të konsiderueshme të parave ndërmjet llogarive bankare nga një cep i
Bashkimit Evropian në cepin tjetër brenda pak minutave, në mos brenda pak
sekondave. Sistemi TARGET lehtëson zhvillimin e një tregu të njësuar të parasë
në Evropë dhe mundëson pagesat ndërmjet vendeve, prej rreth 400 miliardë euro
në ditë.
II-2.Banka Investimeve
Evropiane – EIB. U themelua me marrveshjën e Romës, kurse punen e filloi me
1959. Roli: Të mundësojë financat afatgjate për investime në projekte që kanë
të bëjnë me BE-në Selia: Luksemburg Antarët: 28 vendet antare të BE-së Investon
50% / 50% ne vendin ku ka projektin per investim. Masa e Investimit - 25 milionë
euro. II.2.a. Fushat kryesore te Investimit te E.I.B-se. Energjetikë
Infrastrukturë Industri. Etj. Investimet tipike të tjera te Bankës Investimet
në ndërmarrje të vogla dhe të mesme Ndërtimi i infrastrukturës transportuese
Prodhimin e energjisë, transferin dhe distribuimin Infrastrukturen
telekomunikuese Ruajtjen e ambientit natyror dhe urban Investimet në kapitalin
njerëzor. Etj. II.2.b. Organet te E.I.B-se. a) Bordi i guvernatorëve – 28
antarë. Formon politikat dhe rregullat kreditore. b) Bordi i drejtorëve – 29
anetare (Bordi i drejtorëve: një nga çdo Shtet anëtar plus nje anetar nga
komisioni Evropian). Bordi vendos për dhënien e kredive. c) Komiteti Menaxhues
– është organ ekzekutiv nën autoritetin e Presidentit. Te tjera : Banka
Evropiane e Investimeve (BEI) është Banka e Bashkimit Evropian. Ajo është
pronësi e Shteteve Anëtare dhe misioni i saj është të huazojë para për
investime që përkrahin synimet e Bashkimit Evropian — për shembull, në fushën e
rrjeteve të energjisë dhe transportit, qëndrueshmërinë e mjedisit dhe
inovacionit. Fokusi i BEI-së është rritja e vendeve të punës dhe potencialit
zhvillimor në Evropë, përkrahja e veprimeve lidhur me klimën dhe përkrahja e
politikave të BE-së përtej kufijve të vet. Çfarë bën BEi Banka Evropiane e Investimeve
është huadhënësi dhe kreditori më i madh multilateral, që ofron financa dhe
ekspertizë për projekte të shëndosha dhe të qëndrueshme investimi, kryesisht në
BE. BEI nuk përdor paratë nga buxheti i BE-së. Ajo financon vetveten me anë të
lëshimit të bonove në tregjet financiare botërore. BEI është vlerësuar me AAA.
BEI zakonisht huazon deri në 50 % të kostos së projektit. Duke vepruar si një
katalizator, ajo tërheq kofinancimin nga burime të tjera. Për kredi mbi 25
milionë euro, BEI huazon drejtpërsëdrejti në organet shtetërore dhe ato të
sektorit publik, siç janë qeveritë dhe ndërmarrjet. Për kredi më të vogla, BEI
mundëson linja kreditore për bankat komerciale dhe institucione të tjera
financiare, të cilat pastaj i huazojnë fondet e BEI-së për ndërmarrjet e vogla
dhe të mesme ose projektet më të vogla të ndërmarra nga huamarrësit e sektorit
publik. Brenda BE-së, BEI ka gjashtë prioritete për aktivitetet e veta të
kreditimit: 1. Përmirësimi i kohezionit dhe konvergjenca midis vendeve dhe
rajoneve të BE-së; 2. Përkrahja e ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme; 3.
Mbrojtja dhe përmirësimi i mjedisit dhe komuniteteve të qëndrueshme; 4. Zbatimi
i ekonomisë së njohurive; 5. Ndihma në zhvillimin e Rrjeteve Tej-Evropiane për
transport dhe energji (TEN); 6. Krijimi i furnizimeve të qëndrueshme,
konkurruese dhe të sigurta të energjisë. Si funksionon BEI. BEI është
institucion autonom që merr vet vendimet e huamarrjes dhe kreditimit sipas
meritave të çdo projekti veçmas dhe në bazë të mundësive të ofruara nga tregjet
financiare. Banka bashkëpunon me institucionet e tjera të BE-së, sidomos me
Komisionin Evropian, Parlamentin Evropian dhe Këshillin e Ministrave.Vendimet e
Bankës Evropiane të Investimeve merren nga organet në vijim: a) Bordi i
Guvernatorëve përbëhet nga ministra (normalisht ministrat e financave) të të
githa Shteteve Anëtare. Ky bord përcakton politikën e përgjithshme të Bankës
për kreditim. b) Bordi i Drejtorëve, i kryesuar nga Presidenti i Bankës,
përbëhet nga 29 anëtarë, 28 të emrëuar nga ShtetetAnëtare dhe një nga Komisioni
Evropian. Ky bord miraton operacionet e huamarrjes dhe kreditimit. c) Komiteti
i Menaxhimit është organi me orar të plotë ekzekutiv i Bankës. Ky komitet
trajton punën e përditshme të BEI-t. II-3.Banka Evropiane për Rindërtim dhe Zhvillim
–BERZH- EBRD (1991) Organizimi i saj me Presidentin e Bankes. II-3.a.Organet
kryesore të Bankës • Bordi i Guvernatorëve – 28 guvernatorë • Bordi i
Drtejtorëve Ekzekutivë- 24 antarë • Presidenti i Bankës - me mandat 4 vjeçar Dy
sektore operative: 1.Sektori për investime komerciale; dhe 2.Sektori për
zhvillim. Selia është në Londër Objektivi kryesor nepermjet Investimit per ;
Rindërtimin e Evropës Qendrore, Lindore dhe Juglindore. II-3.b. Vendet ku
operon me investime ; Albania, Armenia, Azerbaijan, Belarus , Bulgaria,
Croatia, Estonia, Georgia, Hungary, Jo rdan, Kazakhstan,Kosovo, Kyrgyzstan,
Latvia, Liechtenstein, Lithuania, Macedonia, Mold ova, Mongolia, Montenegro,
Poland, Romania, Russia, Serbia,Slovakia, Slovenia, Tajikist an, Turkmenistan,
Ukraine ,Uzbekistan dhe Bosnje Hercegovina. Gjer në fund të vitit 2012, Banka
ka nënshkruar gjithsej 56 projekte në Shqipëri, me një vlerë totale investimi
nga BERZH-i prej 667 milion Euro qysh prej fillimit të operacioneve në vitin
2002. Mesatarisht, për çdo 1 Euro investim nga BERZH-i janë thithur 2,5 Euro
investim nga partnerët e tjerë, duke nënkuptuar një vlerë projektesh gjithsej
prej 2,33 miliard Euro. Shperndarja e portofolit të investimit ne Euro te
BERZH, derimetani është si vijon: 37 për qind për infrastrukturë, 33 për qind
për energjetikë, 22 për qind për industri, tregti dhe agrobiznes dhe 7 për qind
për institucione financiare. Kjo shpërndarje përfaqëson në përgjithësi nevojat
dhe mundësitë për investime në ekonominë shqiptare gjatë kesaj periudhe. Gjatë
periudhës 2002-2011, Banka i rriti veprimtaritë e financimit në Shqipëri,
pjesërisht në përgjigje të një zvogëlimi të burimeve alternative të fondeve në
kushtet e krizës evropiane të borxhit sovran dhe të efektit që ka pasur kjo
krizë në vendet fqinje si Greqia dhe Italia. Gjatë vitit 2011, Banka arriti
rekorde të reja me një vëllim vjetor pune prej 96 milion Euro dhe me shumë
bruto të lëvrimeve prej 93 milion Euro. Pjesa që zë sektori privat në
portofolin e BERZH-it në Shqipëri është rritur gradualisht gjatë periudhës së
strategjisë së mëparshme për Shqipërinë, nga 27% në vitin 2002 në 56 % në vitin
2012. Një prirje tjetër pozitive gjatë viteve të fundit është zvogëlimi i
përqindjes së shumave jo të tërhequra: nga 44 % në vitin 2002 në 30 % në vitin
2011. BERZH.ka miratuar strategjine e saj per investimet ne vendin tone. Pas
miratimit të Strategjisë, Banka ka angazhuar 230 milion Euro për 25 projekte të
reja. Edhe pse kushtet e tregut kanë qenë të vështira, Banka ka pasur
bashkëpunim të fuqishëm per investime në sektorin privat dhe në sektorin
publik. Bashkëpunimi me BE- në, nëpërmjet kuadrit të WBIF-së (Projekt i B.E-se)
dhe gatishmërisë së fondeve të B.E- se, e ka rritur mundësinë për t‘i
përballuar investimet publike, duke e ndihmuar Qeverinë të kapërcejë disa prej
kufizimeve të shkaktuara nga hapësira e kufizuar fiskale dhe kriza ne vend.
Janë zhvilluar programe të tjera teknike në fusha të tilla si transporti,
energjetika, infrastruktura komunale dhe përmirësimet ligjore dhe rregullatore
në mbështetje të reformave sektoriale dhe zhvillimit të sektorit privat. Nga
operacionet financiare te investimeve te BERZH, me shume eshte investuar ne
Bizneset ne masen 50 %, nga vendet pjesmarrse ne projekt investim.
II- 4. Fondet e Unionit
Evropian. 4.1. Programi PHARE 4.2. Programi CARDS 4.3. Agjencioni Evropian për
Rindërtim – AER 4.4.Programi TEMPUS 4.5. Fondi Evropian për investime II-4.1.
Programi PHARE – 1989. PHARE përqëndrohet në dy projekte kryesore: 1. Ndërtimi
i institucioneve demokratike 2. Mbështetja e investimeve 4.2 Programi CARDS
Investimet në periudhën 2000-2012 janë: - Zhvillimi institucional dhe
legjislativ në harmoni me normat e UE-së - Zhvillimi i qëndrueshëm ekonomik me
reforma të nevojshme - Zhvillimi dhe hapja e bashkëpunimit rajonal midis vendeve
të Ballkanit Perëndimoë - Kthimi i refugjatëve dhe personave të zhvendosur 4.3
Agjencioni Evropian për Rindërtim – AER Selia është në Selanik Qendrat
operative – Prishtinë, Beograd, Podgoricë dhe Shkup. 4.4 Programi TEMPUS
Aktivitetet ndahen ndahen në 3 faza: Faza e parë 1990-94 Faza e dytë 1995-99
Faza e tretë 2000-12 Aktivitetet e këtij Programi janë shtrirë në drejtim të: -
Ndihmës në krijimin e programeve të reja mësimore - Ndihmës institucioneve
arsimore që të ristrukturohen - Mbështetje në hartimin dhe implementimin e
reformave dhe zhvillimin strategjik, etj. Me poshte jane paraqitur grafikisht
se si ka qene shperndarja e ivestimeve ne million Euro, nga ana e fondeve te
mesiperme, qe kane investuar ne vendin tone prej vitit 2002- 2012. Per keto te dhena
jane perdorur informacioni i grumbulluar nga Raportet te Bankes se Shqiperise,
dhe INSTAT. per vitet ku shqyrtohet keto inestime. Nga keto programe jane
perfituar shumat te mesiperme, me te dhenat te pasqyruara ne grafikun, te cilat
jane ne mil, Euro. Shic shihet ne fillimin e vitit 2000 peshen me te madhe me
investime e ze programi Phare me 10 mil.i ndjekur nga programi Cards me 8
mil.pas tij investimet me programin A.E.R.me 5 mil. Euro dhe ne fund nga
programi TEMPUS ME 2 mil. Euro. Ne vazhdimesi kemi investimet simbas grafikut,
ku masen me te madhe te investimeve e kane ne vitet 2008-2009 dhe ne vazhdimesi
jane ulur per shkak te krizes. 4.5. Fondi Evropian për investime BEI është
aksioneri kryesor në Fondin Evropian të Investimeve (EIF) që financon investimet
në ndërmarrjet e vogla dhe të mesme, të cilat përbëjnë 99 % të ndërmarrjeve në
BE dhe punësojnë mbi 100 milionë evropianë. Ndërmarrjet e vogla dhe të mesme
shpesh e kanë shumë vështirë të marrin financat e nevojshme për të investuar
dhe për t‘u zhvilluar. Fondi Evropian për Investime plotëson këto nevoja përmes
kapitalit dhe instrumenteve për rrezik financiar — që arrijnë vlerën në disa
miliardë euro në vjet.
Kapitulli III-te :
Institucionet Financiare Bankare ne vendin tone.Roli i tyre ne ekonomine e
vendit, dhe operacionet financiare te tyre me monedhat Lek dhe Euro. Ekonomia
jonë aktualisht perjeton rritme relativisht të larta rritje.Bashkë me
karakteristikat dhe vështirësitë e fazës në të cilën ndodhet,ekonomia jonë
mbart me vete edhe potenciale ende të pashfrytëzuara zhvillimi.Sistemi
financiar,dhe konkretisht ai bankar është pa as më të voglin
dyshim,katalizatori apo më saktë laboratori ku zhvillimet ekonomike marrin
formën dhe trajtën e duhur.Aktiviteti bankar përbën një drejtim te rëndësishëm
të transfertës së burimeve dhe fondeve.Subjektet sufiçitare në burime dhe fonde
i transferojnë ato tek subjektet defiçitare.Në këtë mënyrë përshpejtohet
zhvillimi ekonomik dhe bashkë me të shtohet dhe pasuria kombëtare.Aktiviteti
bankar luan rol te rëndësisëm në përcaktimin e standarteve te jetesës në
ekonomitë moderne.Aftesia e institucjoneve bankare për të stimuluar dhe
mbledhur kursimet e publikut dhe për të kanalizuar fondet e investimeve
fitimprurëse të njësive ekonomike,i lejon ato që të jenë ndër faktorët
percaktues ne rrugën e zhvillimit ekonomik.Në vëndet si Shqipëria ku format
alternative të financimit,si tregjet e kapitalit nuk janë zhvilluar ende
ndikimi i bankave per qarkullimin e Lek dhe Euro rritet në mënyre të ndieshme.
Në këtë këndvështrim dëshiroj ti bëj një pasqyrim të shkurtër rolit te bankave
në ekonominë shqiptare, qe ka te beje me perdorimin e monedhave Lek dhe Euro
duke ju përgjigjur pyetjeve të tilla si: 1. Në ç‘farë niveli zhvillimi ndodhet
aktualisht sistemi ynë bankar? 2. Sa i sigurt është sistemi bankar? 3. Sa
ndihet roli i ti në shpejtimin ekonomik të vëndit ? 4. Çfarë duhet bërë që
rritja ekonomike të jetë e qëndrushme ? 5. Sa e ka ushqyer sistemi bankar si
një kanal kryesor kreditues,ekonominë shqiptare gjatë viteve të fundit? 6.
Cilat ishin faktorët e rritjes së rolit të bankave në kreditimin e
ekonomisë?etj…
III-1.a . ZHVILLIMET NE
SEKTORIN BANKAR SHQIPTAR Ndryshimet e thella politike në Shqipëri në fillimet e
viteve‗90 e bënin të domosdoshme kryerjen e reformës në ekonominë shqiptare, që
do të bënte të mundur transformimin nga sistemi i ekonomisë së planifikuar
drejt sistemit të ekonomisë së tregut. Një element mjaft i rëndësishëm në
fushën reformave strukturore për të gjitha vëndet që u futën në rrugën e
ekonomisë së tregut ishte edhe reforma në fushën e sistemit financiar e atij
bankar. Reforma në këtë fushë mori një rëndësi të madhe në arritjen e
stabilizimit makroekonomik. Sistemi financiar në vëndin tonë i konceptuar si
tërësi e tre komponentëve: institucioneve, tregjeve dhe instrumenteve
financiare, ka përballuar mjaft sfida e vështirësi në rrugën e zhvillimit e të
konsolidimit të tij. Nuk mjaftuan kushtet e disfavorshme makroekonomike,
financiare dhe prapambetja në zhvillimin e institucioneve bankare e financiare
në të cilat kjo reformë filloi, por ajo u përball edhe me mjaft vështirësi të
brendëshme të saj që buronin nga rritja e vazhdueshme e kredive të këqija,
mungesa e eksperiencës në fushën e mbikëqyrjes bankare, ineficienca e sistemit
të pagesave etj.. Këto vështirësi arritën kulmin me krizën e piramidave, që
shërbeu si një shkëndijë që destabilizoi gjithë vëndin dhe e futi ekonominë
shqiptare në një kolaps të plotë. Për vetë trashëgiminë dhe nivelin e arritur
të zhvillimit, sistemi bankar zë peshën më të rëndësishme në sistemin financiar
të vëndit tonë. Vitet 1991-1992 shënuan krijimin e sistemit të ri bankar nga
pikëpamja e organizimit sipas modelit të vëndeve perëndimore.Kuadri ligjor në
këtë periudhë bëri të mundur kalimin e sistemit bankar një nivelor në sistem
bankar dynivelor. Si bankë e nivelit të parë u krijua Banka e Shqipërisë (BSH)
me atributet e një banke qëndrore, ndërsa në nivelin e dytë operonin tre banka
me kapital shtetëror: Banka Kombëtare Tregëtare (BKT), Banka e Kursimeve (BK)
dhe Banka e Bujqësisë dhe e Zhvillimit që shpejt ndërroi emrin në Banka
Tregtare Agrare (BTA). Zhvillimet e viteve të mëvonshme u karakterizuan nga
kryerja e reformave në këto banka si dhe krijimi dhe zgjerimi i veprimtarisë
bankare nga banka të reja private. Reforma në sistemin bankar, e cila synonte
rritjen e efektshmërisë në tregun bankar, krahas realizimit, fillimisht të
ristrukturimit, u mbështet në privatizimin e tyre.Si rrjedhim në Shqipëri
operojnë 16 banka. Struktura e sistemit bankar dhe financiar në fund të vitit 2012
përbëhet nga 16 banka tregtare, 21 subjekte financiare jobanka, 1 zyrë
përfaqësimi e bankës së huaj, 322 zyra të këmbimit valutor, 126 shoqëri të
kursim-kreditit dhe 2 unione të shoqërive të kursim- kreditit. Sipas origjinës
së kapitalit në strukturën e sistemit bankar, 13 banka janë me kapital privat
tërësisht të huaj dhe 3 banka me kapital privat të huaj dhe vendas (siç
tregohet në grafikun 1). Ndërkohë, në strukturën e subjekteve financiare
jobanka, 5 subjekte financiare jobanka janë tërësisht me kapital privat të
huaj, 3 subjekte janë me capital privat të huaj dhe vendas, 2 subjekte janë me
kapital publik vendas dhe 11 subjekte me kapital privat vendas. Zyrat e
këmbimit valutor dhe shoqëritë e kursim- kreditit janë në pronësi private
vendase. III.1.b. Raporti per Ekonomine Shqiptare b.1. Ne kontekstin
Makroekonomik. Ekonomia shqiptare bie në sy në rajon, gjatë këtyre viteve të
fundit, si një ekonomi që i ka bërë ballë krizës globale ndjeshëm më mirë se
vendet fqinje. Ndërkohë që Evropa juglindore ka hyrë në një recesion të thellë
në vitin 2009 dhe ka bërë përpjekje të mëdha për rimarrë veten, PBB-ja e
Shqipërisë ka vijuar të rritet çdo vit, paçka se me një shkallë më të ulët në
raport me periudhën përpara krizës. PBB-ja reale u rrit me 3,6 për qind në
vitin 2009 dhe 3,8 për qind në vitin 2010, duke theksuar izolimin relativ të
ekonomisë nga tronditjet ekonomike gjetkë, pjesërisht falë fluksit të dërgesave
private nga jashtë dhe kërkesës së brendshme relativisht të qëndrueshme.
Mirëpo, shifrat më të fundit makroekonomike nxjerrin në pah një ngadalësim të
veprimtarisë ekonomike, sidomos në kushtet e përkeqësimit të situatës në disa
tregje kyçe të BE-së, si Greqia dhe Italia. Shkalla e rritjes së ekonomisë u
ngadalësua në 3,1 për qind në vitin 2011 dhe pritet të bjerë më poshtë në një
shkallë të parashikuar (tani për tani) në 1,2 për qind në vitin 2012.
Ngadalësimi mund të shpjegohet me disa faktorë të ndryshëm. Rritja e eksporteve
ka rënë ndjeshëm pas mesit të vitit 2011 si pasojë e një kërkese më të dobët
nga jashtë vendit. Edhe kërkesa e brendshme është ngadalësuar, duke pasqyruar
besimin në rënie dhe një nervozizëm në rritje të konsumatorëve dhe
investitorëve në lidhje me të ardhmen afatshkurtër ekonomike. Rritja e
kreditimit për ekonominë është shumë e vogël e shprehur me shifra vjetore dhe
niveli i kredive problematike mbetet e lartë në rreth 19 për qind e kredive
gjithsej. Niveli i dërgesave private nga jashtë, një burim jetik të ardhurash
për shumë shqiptarë, ka qëndruar i lartë mjaft mirë, por mund të pritet të
bjerë më tej për shkak të problemeve ekonomike në Greqi dhe Itali, që janë dy
vendet kryesore prej nga vijnë dërgesat private nga jashtë. Nga ana e jashtme,
përqindja që zënë eksportet e Shqipërisë në PBB-në e saj është e ulët në
krahasim me vendet fqinje, edhe pse kjo përqindje është rritur gjatë periudhës
së strategjisë, me rritjen e mundësive për hyrjen e eksportuese shqiptarë në
tregjet jashtë vendit. Eksportet kryesore vijojnë të jenë tekstilet dhe
mineralet. Deficiti I llogarisë korrente është ende i madh, rreth 13 për qind i
PBB-së në vitin 2011. Përkundër vazhdueshmërisë së deficiteve të llogarisë
korrente gjatë këtyre viteve, rezervat valutore mbeten në një nivel relativisht
të mirë (duke mbuluar rreth 4,5 muaj importe në vitin 2011) dhe borxhi i
jashtëm gjithsej është më pak se 40 për qind I PBB-së, më i ulëti në rajonin e
Evropës Juglindore. Flukset hyrëse të investimeve të huaja të drejtpërdrejta
(IHD) në fakt janë rritur gjatë viteve të fundit, me mesatarisht 1 miliard
Euro, gjatë periudhës 2009-2011, përkundër prirjes rajonale. Mirëpo, këto
shifra janë ndikuar shumë nga disa privatizime kryesore,ndërsa gjer tani,
IHD-të në formën e investimeve të reja në Shqipëri janë të kufizuara.
Persa i takon të
ardhmes, parashikimet afatshkurtra për ekonominë janë tejet të paqarta, në
kushtet e paqartësive të tanishme (mesi i vitit 2012) rajonale dhe botërore.
Shqipëria është mjaft e pambrojtur nga pasojat e negative, po të kemi parasysh
lidhjet e ngushta tregtare dhe investuese me Greqinë dhe Italinë, megjithëse
autoritetet në vend kanë bërë një punë të lëvdueshme për t‘u përgatitur për
situatat e ndryshme të përhapjes së krizës dhe për ta mbrojtur sa më shumë
ekonominë dhe sistemin financiar nga pasojat e krizës. Në periudhën afatmesme,
Shqipëria ka një potencial të madh për të arritur vendet e tjera: PBB për
frymë, e korrigjuar për standardet e fuqisë blerëse, është diçka më pak se 31
për qind e mesatares së 28 Shteteve Anëtare të BEsë,sipas vleresimeve të
Eurostat-it. Mirëpo, për ta realizuar këtë potencial do të jetë I nevojshëm një
angazhim i vazhdueshëm, si edhe zbatim i prioriteteve të reformave, të cilat
evidentohen më poshtë. Burimet private të kapitalit Në nivel Kombetar,
Shqipëria historikisht është mbështetur tek fondet e donatorëve dhe të
institucioneve financiare ndërkombëtare ndërsa mundësia e përdorimit të
burimeve private të kapitalit ka qenë e kufizuar. Gjithsesi, në nëntor 2010
pati një ngjarje historike, me prezantimin e parë të Eurobondit shqiptar: një
obligacion pesëvjeçar prej 300 milion Eurosh, me kupon 7,5 për qind. Pas kësaj
ngjarjeje, autoritetet nuk kanë pasur dëshirë të dalin përsëri në tregjet
ndërkombëtare të kapitalit për shkak të situatës aktuale të paqëndrueshme në ekonominë
botërore. Dy prej agjencive ndërkombëtare të vlerësimit të kreditit, ―Standard
& Poor‘s‖ dhe ―Moody‘s‖, e vlerësojnë borxhin shtetëror të Shqipërisë me
notën e mosinvestimit: B+ nga S&P dhe B1 nga ―Moody‘s‖ në qershor 2012
(―Fitch ratings‖ ende nuk jep vlerësim për Shqipërinë). III-2. PESHA QE ZE
SEKTORI BANKAR NE EKONOMINE SHQIPTARE Të gjitha bankat janë‖ shkundur‖ nga
pozicjonet e tyre të mëparshme ,duke ju përgjigjur konkurencës në rritje që ka
ardhur nga tregu.Janë të shumtë faktorët që kanë përcaktuar këtë rritje të
madhe të konkurencës në periudha të ndryshme,megjithatë është e rëndësishme që
rezultantja e të gjitha arsyeve është një zhvillim më i madh i sistemit bankar
dhe një fluks më i madh kapitalesh drejt ekonomisë vendase.Një fakt i vecantë
per tu përmendur në këtë zhvillim është se bankat jo vetëm kanë orjentuar
investimin e fondeve të depozituesve shqiptar drejt ekonomisë së vendit,por
edhe kanë huazuar fonde të huaja për t‘i investuar në ekonomi.Ky është një
tregues i rëndësishëm i rritjes së interesit të operatorve të mëdhenj bankare
ndërkombëtare si dhe i lidhjes gjithnjë e më të madhe të tregut financiar
vendas me tregjet e huaja.Ky zhvillim i aktivitetit kreditues erdhi në rritje
që gjatë viteve 2007-2008 ,vite të cilat u karakterizuan nga rritja e ndieshme
e nivelit të reklamimit të produkteve bankare.Zhvillimet e tregut bankar
ndëruan kah ndjeshëm.Në fakt ky ndryshim i kahut nuk i erdhi si rezultat i
drejtpërdrejtë i ndikimit të efekteve të krizës finanziare ndërkombëtare.Ishte
sjellja e konsumatorit vendas ajo që filloi gjenerimin e një sëre efektesh në
politikat e mëtejshme të bankave.Depozituesit vendas,nën efektin e një morie
lajmesh negative nga tregjet financiare ndërkombetare ,filluan të tërhiqnin
depozitat e tyre nga bankat.Në keto kushte ,bankat u përballën me sfidat e
menaxhimit të situatës së likuiditetit dhe harxhuan mjaft burime dhe energji në
këtë drejtim.Sistemi bankar i shëndetshëm ka qënë arsyeja që Shqipëria ka
mundur të përballojë krizën ekonomike. Sistemi bankar i përballoi me sukses
ndikimet e krizës ekonomike botërore. Faktet tregojnë se falë politiks
qeveritare dhe duke qënë që bankat shqiptare nuk janë pjesëmarrëse në bursat
evropiane dhe botërore, kanë bërë që asnjëra nga këto banka të mos ketë
probleme falimentimi, e shqiptarët të mos humbasin kursimet e tyre.Bankat e
shqipërisë përballuan më së miri dhe në kohë kërkesat e depozitusve duke bërë
të mundur jo vetëm përballimin e situatës por edhe qetësimin e sjelljes
irracionale të individëve dhe sheshimin e dyshimeve për një rrezik të mundshëm
të sistemit bankar.Megjithatë ,këto zhvillime nuk kaluan pa prekur zhvillimin e
veprimtarisë bankare.Tërheqjet e depozitave sollën nevojën e një administrimi
më të mirë të likujditetit të bankave si dhe të parashikimeve për situatat e
ardhme.Këto zhvillime sollën uljen e likujditetit të bankave ,megjithse
asnjëherë nuk ranë në nivele të atilla,sa të rrezikojnë stabilitetin financiar
dhe ecurinë e mëtejshme.Pas kësaj situate ,bankat filluan të përballen me
rreziqe që vinin nga tregu .Rreziku më i ndjeshëm ishte ai i kursit të
këmbimit,ndaj operatorët bankar kanë filluar ta kanalizojnë huadhënien më shumë
drejt monedhës vendase.Një rrezik tjetër i rëndësishëm është rritja e kredive
me probleme te cilat arrijne ne nivelin 13.5% te totalit te kredive ose 620
miljonë dollarë .Ne gjashtmujorin e parë të vitit 2010 depozitat janë rritur me
mbi 10 % dhe kredidhenia është rritur me mbi 5 %, tregues pozitive keto të
sistemit bankar. Bankat kanë luajtur një rol të rëndësishëm në zhvillimin e
ekonomisë shqiptare gjat viteve të fundit.Pervec nxitjeve që ka ofruar
qeveria,bankat kanë qënë burimi më i rëndësishëm i kapitalit në drejtim të
ekonomisë,duke u siguruar bizneseve likujditetet e nevojshme për investime dhe
rritje të aktiviteteit.Në këtë mënyrë bankat kanë marë pozicjonin e tyre klasik
të ndërmjetësimit të qarkullimit të kapitaleve duke zënë akoma më shumë
pozicjonin e merituar ne ekonomin e vendit.Pozicjoni i tyre mund te shiihet si
nga aspekti sasior ashtu dhe nga ai cilësor.Në terma sasior zhvillimi i
sistemit bankar konstatohet në rritjen e fortë te raportit të totalit të
aktiveve ndaj PBB-së 81%.%. Struktura e aktivit të sistemit bankar vijon të
financohet kryesisht nga depozitat e publikut dhe të jetë i përqendruar në
aktivitetin e kredidhënies, i cili është i orientuar kryesisht drejt financimit
të sektorit privat.Në fund të vitit 2012, portofoli i kredisë përbënte rreth
49% të totalit të aktiveve të sektorit bankar. Si rezultat, veprimtaria bankare
ka vijuar të thellojë shkallën e ndërmjetësimit në ekonomi gjatë vitit 2012.
Sektori bankar shqiptar në përgjithësi është në pronësi të huaj. Nga
gjashtëmbëdhjetë bankat që ushtrojnë aktivitet në Shqipëri, vetëm dy janë me
shumicë pronësie të subjekteve shqiptare. Bankat në pronësi të huaj zënë rreth
90 për qind të të gjitha aktiveve bankare në Shqipëri. Kreditimi për sektorin
privat në Shqipëri është rritur në mënyrë të vazhdueshme gjatë dekadës së
fundit. Kriza financiare e ka ngadalësuar ritmin e vrullshem të rritjes së
kreditimit të katër viteve të mëparshme (kreditimi u rrit me mbi 600 për qind
nga viti 2004 në vitin 2008), por Shqipëria nuk e përjetoi largimin nga
përdorimi i levës financiare dhe krizën kreditore që preku disa prej fqinjëve
të saj në Evropën Juglindore. Gjatë vitit 2010 dhe 2012, kreditimi i sektorit
privat u rrit me një ritëm më të ngadaltë, mesatarisht me 10 për qind me terma
vjetorë, për shkak të rënies së kërkesës për kredi (pasiguri më e lartë dhe më
pak shpenzime për investime tek bizneset plus zhvillime të pafavorshme në
sektorin e pasurive të paluajtshme tek familjet) si edhe për shkak të kushteve
më të shtrënguara të huadhënies tek bankat (kryesisht për shkak të paqartësisë
makroekonomike dhe nivelit të lartë të kredive problematike).4 Kreditë për
familjarët përbëjnë një përqindje më të vogël të kredive gjithsej në raport me
periudhën përpara krizës. Këto kredi janë prekur nga ndryshimi i kërkesës dhe I
praktikave huadhënëse më shumë se kreditë për biznesin. Kjo së bashku me
perceptimet e rritura të rrezikut në ekonomi janë pasqyruar në një ndryshim të
strukturës se maturitetit të kredive. Kreditë afatshkurtra përbëjnë një
përqindje më të madhe të kredive gjithsej në krahasim me periudhën përpara
krizës. Figura e meposhtme paraqet te dhena per Bankat ne vendin tone. Nga kjo
figure kuptojme se ne zerat e llogaritjes se kapitaleve te bankave, llogarite
behen edhe me valuten Euro, qe tregon se sistemi bankar shqiptar e aplikon
zyrtarisht perdorimin e euros, ne menaxhimin e financave te veta. III-2.a.
Kthimet nga Bankat. Kthimi eshte sasia e perfituar, nga depozitimi i nje shume
te caktuar ne sistemin bankar. Ky llogaritet mbi shumen e depozituar, dhe nga %
e interesit te vendosur nga banka per depozitat. Llojet te kthimeve jane.
Kthimi nga kapitali (RoE) u vlerësua në 3.8% nga 0.8% një vit më parë.
Megjithatë një rritje e RoE-s nuk tregon domosdoshmërisht një sistem financiar
më të fortë (pasi rritja e tij mund të vijë si rezultat i rritjes së aktiveve
me rrezik). Një analizë më të detajuar të faktorëve që kanë ndikuar në
përmirësimin e RoE-s e jep zbërthimi i përbërësve28 të saj: Kthimi nga aktivet
(RoA) rezultoi 0.33%, rreth 5 herë më i lartë se një vitmë parë. Sipas grupeve
të bankave, ecuria e këtyre dy treguesve paraqitet në grafikun në vijim. G1-
SH.K.K.(Shoqeria e Kursim Kreditit, Unioni ―Jehona‖ dhe Unioni Shqiptar i
Shoqërive të Kursim-Kreditit) dhe nga dy SHKK të pavarura (SHKK Elbasan dhe
SHKK Perlat). G2- Bankat te nivelit te I-re. G3-Bankat te nivelit te ll-te.
III-2.b. Shperndarja e
kredise se dhene nga Bankat. Teresia e monedhes Euro te future ne ekonomine
shqiptare simbas zerave, nepermjet bankave te niveleve te ndryshme dhene
Bizneseve dhe Individeve ne Shqiperi, eshte si me poshte. v
Kredia e dhene Bizneseve ne Euro, per periudhen 2002-2012 eshte shprehur si me
poshte ; Nga grafiku I mesiperm duket se Bankat ne vendin tone kane dhene shuma
te medha kredish per Bizneset. Keto kredi qe ne total arrijne masen 226,155,398
mil.Euro jane shperndare ne zera te ndryshme simbas interesit qe ka paraqitur
biznesi per to. Peshen me te madhe e ze kredia per perdorimin ne investimet te
pasurise se paluajtshme ku ne kete lloj hyne edhe investimi ne ndertim, kjo
kredi eshte ne masen 79,264,890 mil. Euro. Peshen me te vogel e ka zeri I
kredise per investimet ne punesimin dhe shtimin e vendeve te punes e cila arrin
ne masen 28, 229, 651 mil.Euro, ku perfshihen zerat per projektet te punesimit
te hartuara nga firma dhe biznese te ndryshme. Kredia e dhene Individeve ne
Euro, per periudhen 2002-2012 eshte shprehur si me poshte ; Nga grafiku I
mesiperm duket se Bankat ne vendin tone kane dhene shuma te medha kredish per
Individet. Keto kredi qe ne total arrijne masen 76,044,310 mil.Euro jane
shperndare ne zera te ndryshme simbas interesit qe ka paraqitur individi per
to. Peshen me te madhe e ze kredia per perdorimin ne investimet te aktiviteteve
per biznes., kjo kredi eshte ne masen 65,992,671 mil. Euro. Peshen me te vogel
e ka zeri I kredise per investimet ne mallra jo te qendrushem e cila arrin ne
masen 1,806,451 mil.Euro, ku perfshihen zerat per blerjen e paisjeve dhe
sherbimeve te ndryshme nga individi. Ky ndërmjetësim per futjen e mases se
madhe te Euros ne ekonomine shqiptare, nepermjet bankave ne vend, duke iu
referuar rritjes së totalit të aktiveve të sistemit bankar ndaj Prodhimit të
Brendshëm Bruto.Në terma cilësorë,institucjonet bankare janë rritur gjerësisht
si aktivitete fitimprurëse,duke patur një zhvillim të brëndshëm institucjonal
në struktura dhe në burime njerëzore.Sot,bankat janë ato biznese të cilat kanë
zbatuar më së shumti parimet e qeverisjes korporative,krahasuar me bizneset e
tjera në vend,duke krijuar struktura hierarkike e vendimarrse të përshtatshme.
Bankat jane nje investitor i rendesishem per aktivitetet dhe operacionet
financiare ne vend me monedhen Euro, gje qe stimulon shtimin e perdorimit te
Euros ne vend.
III-3.1. Mënyra e
funksjonimit të ekonomise dhe ndikimi i bankave. Bankat qendrore kontrollojne
oferten e bazes monetare permes blerjes dhe shitjes se aseteve Procesi I
krijimit te parase analizohet permes mekanizmave te shumefishte te depozitave
qe nxitet nga rritja e rezervave te bankes Ne procesin e parase marrin pjese 4
subjekte ekonomike: ◦ Banka qendrore ◦ Banka komerciale ◦ Depozituesi dhe ◦
huamarresi Skematikisht mund ta paraqesim si me poshte funksionimin e Ekonomise
e pare nga kendveshtrimi I rolit te bankave. Në këtë diagramë verejmë dy forma
të lëvizjes së aktivitetit ekonomik: 1. Lëvizja reale ose materiale. Përfshin
lëvizjen e faktoëeve të prodhimit në pjesën e sipërme, dhe të mallrave e
sherbimeve në pjesën e poshtme te grafikut. 2. Levizja në vlere ose monetare.
Perfshin levizjen e të ardhurave dhe të shpenzimeve në diagramen e brendëshme
të grafikut. Gjithashtu nga skema e mësipërme, si dhe nga sa u tha më siper
duket qarte roli i bankës për një funksion eficent të ekonomisë. Ne qender te
sistemit ndodhen Bankat, te cilat jane te te gjitha llojeve, dhe kane rol
kryesor ne ekonomine e vendit. Bankat kane rol te rendesishem edhe per futjen
ne ekonomi te sasirave te medhaja te valutes Euro, dhe stimulimin e perdorimit
te saj sa me gjere ne vend te monedhes vendase Lek. Kjo sepse nepermjet
sistemit te kursimit, depozitimit dhe hadhenies bankat stimulojne qe keto te sherbehen
me Euro, dhe nepermjet normave te interesit te bejne qe qytetaret te shtojne
perodorimin e Euros dhe zevendesimin e saj ne vend te monedhes vendase Lek.
III-3.1.a. Kerkesa dhe Oferta per parane. Siç dihet sipas një prej koncepteve
më themelore të ekonomisë ështe se niveli i kursimeve duhet të jetë i barabartë
me nivelin e investime të brendëshme. Parimi i kërkesës dhe ofertës është i
zbatueshëm edhe në këtë kontekst.Dimë që kërkesa përbëhet nga kerkesa për
investime, ndërsa oferta përbëhet nga kursimet, kapitali I akumuluar dhe
mundesia per t‘ju pergjigjur kerkeses. Prania e kërkesës dhe ofertës janë të
domosdoshme për operimin e një tregu, në rastin tonë të tregut të parase. D-
Kerkesa e parase percaktohet nga: ◦ i - Kosto oportune e parase (norma e interesit)
◦ S - Faktoret e sistemit te pagesave ◦ PY - Te ardhurat nominale. S- Oferta
monetare percaktohet nga B.Qendrore . 1+C/D S = ______________ B ɸ + Re/D+ C/D
Oferta Varet nga: ◦ Baza monetare dhe multiplikatori ◦ C/D=raporti para ne
dore-depozite ◦ ɸ = norma e rezerves se detyrueshme ◦ Re/D= Raporti rezerve e
tepert- depozite ◦ B = Baza monetare aktuale . Multiplikatori i Parase. Mund ta
shohim ne dy hapa:Psh. 1. BQ blene 1 mil. Letra me vlere nga publiku .Dime qe
publiku mban parate ne bankat komerciale .Ne kete rast banka rrit bilancin per
1 mil.(rrit depozitat dhe rezervat totale) 2. rritja e rezervave totale con ne
rritjen e rezerves se detyrueshme me 10%.Nga ktu 1.000 000- 100 000=900 000 qe
eshte rezerve e tepert .Banka jep hua rezerven e tepert nje firme apo personi
.Frima blen mallra, dhe prap ato I deponon ne banka Ne kete menyre rritet
oferta e parase Në rolin e kërkuesit dhe ofruesit të parase mund të paraqiten
të gjitha subjektet që marrin pjesë në aktivitetin ekonomik. Kërkuesit(Huamarësit)
Ofruesit(Huadhënësit) 1. Firmat 1. Familjet 2. Qeveria 2. Firmat 3. Familjet 3.
Qeveria 4. Të huajt 4. Të huajt Pikprërja e kurbës së kërkesës për para me atë
te ofertës për para përbëjnë pikën e ekulibrit monetar. E thënë ndryshe: Kur
kërkesa për para është e barabartë me ofertën për para ateherë tregu i parasë
është në ekujlibër. Ky ekujlibër është i vështirë që të arrihet në një ekonomi
pasi gjatë aktivitetit ekonomik, midis lëevizjes monetare dhe asaj reale
krijohen mospërputhje. Nga nëera ane kemi subjekte ekonomike që kursejnë e
kerkojnë të shtyjnë shpenzimet për një periudhë të ardhshme dhe paraqiten si
kursimtare ose huadhënës. Ndërsa nga ana tjetër, kemi subjekte ekonomike që
dëshirojnë e kanë nevojë të konsumojnë e të investojnë në periudhën aktuale,
por nuk kanë burime dhe paraqiten si shpenzues ose huamarres.Ashtu sikurse
shumica e tregjeve të produkteve të konsumit të përgjithshëm, edhe tregu i
parasë ka nevojë për ndërmjetësues midis siguruesit dhe përdoruesit të fondeve
me qëllim ekujlibrin dhe funksionimin në mënyre sa më efiçente të tregut të
parasë. Pikërisht ndërmjetësimi financiar është roli i bankave në këtë treg. Në
mungesë të tyre tregu i parasë do të ishte jo efiçent dhe kalimi i fondeve nga
kursimtarët te përdoruesit e tyre do të ishte më i veshtirë dhe më i ngadaltë.
Nuk do të ishte e mundur të gjendej një burim i vetëm fondi i mjaftueshëm për
të financuar projektet e ndryshme. Edhe ne rast se do të bëhej bashkimi i disa
ofruesve të fondeve , nuk do të ishin të gatshem të gjithë te hiqnin dorë nga
kursimet e tyre për një kohë të gjatë dhe të huanin me të njëjtin cmim të
parasë. Kjo gjë ndodh sepse çështja e rakordimit të kritereve të vendosura nga
zotëruesit e fondeve me kriteret e vendosura nga përdoruesit e tyre do të haste
vështiresi. Çështje si keto dhe të tjera do të kërkonin kohë të gjatë për tu
zgjidhur dhe do të pengonin realizimin në kohë të investimeve nga përdoruesit
pontencialë te fondeve. Nga ana tjetër ky nivel i ulët i investimeve do të
shoqërohej me një ritëm të ulët të rritjes së prodhimit për nevojat e
komunitetit, gjë që do të çonte në një ritëm shumë të ulët të zhvillimit
ekonomik. Për këtë janë të domozdoshme bankat (ndërmjetësuesit financiare) të
cilët përshtasin kërkesën për investime të formave të ndryshme me kursimet e
disponueshme në treg. Në këtë mënyrë banka minimizon diferencat midis kërkesës
dhe ofertës për fondet e lira në dimensionin kohë dhe sasi, si dhe vlerëson
riskun me anë të diferences së cmimit për fondet e investuara. III-3.1.b.
Siguria e sistemit bankar. Rritja e aktiveve,pasiveve,kredidhënja,kapitali
arsioner tregojnë për një ecuri dhe forcim të sistemit bankar.Nga viti në vit
sistemi bankar ka pësuar rritje të ndieshme drejt arritjes optimale.Vlen të
përmëndet fakti që numri i bankave në sistemin tonë bankar ka patur një rritje
të evidentushme.Aktualisht operojne 16 banka,ku dy prej tyre janë me kapital
100% vendas dhe pjesa tjetër janë me kapital të huaj.Bankat të cilat kanë
kapital të huaj dhe ushtrojnë aktivitet në shqipëri janë të shpërndara në një
pjesë te mirë të Europës ,kanë të ardhura të cilat gjenerohen si rezultat i
punës së shtrirë në një rritje të gjerë gjografike.Banka të cilat punën e tyre
nuk e mbështesin vetëm në të ardhurat e fituara në një shtet,por në
shumë.Siguria e sistemit bankar vjen dhe si rrjedhojë e këti fakti.Edhe nëse
një bankë nuk do të funksjononte sipas parashikimeve strategjike të menaxherëve
të saj,kompesimet e humbjeve që ajo mund të kishte në një perjudhë të caktuar
mund të mbuloheshin nga të ardhurat që mund të gjeneronte e njëjta bankë e
lokalizuar në një ose disa shtete.Bankat me kapital të huaj gëzojnë sisteme
menaxhimi më të sofistikuara,si rrjedhoj e eksperjencës,dinë të hyjnë në treg
dhe të joshin kategori të ndryshme të klientelës,gjithashtu menaxhojnë më mirë
krizat që mund të përballet aktiviteti i bankës së saj.
III-3.1.c. Pasiguritë
dhe rreziqet. Pavaresishte nga ecuria pergjithesishte e mire e sistemit
bankar,rritja e konkurences ne kete ambjent do te shtoje dhe ekspozimin e tij
nadaj rreziqeve,si rrezultat i kombinimit te faktorve te brendshem me ata te
jashtem.Rreziqet e jashtme do te vine kryesishte nga bashkeveprimi i sistemit
bankar me ekonomine reale dhe permasat e tyre do te ndikohen nga aftesia e
bankave per te vepruar ne menyre te qendrushme ne nje mjedis ekonomik
vazhdimishte ne ndryshim.Rreziqet e brendshme do te vine si rezultat i
sforcimeve ne kapacitetet e brendshme te bankave,nderkoh qe ato perpiqen te
marrin pjes ne mundesite e ardhshme per fitim.Gjithashtu duhet permendur se
pozicjoni i seciles banke ne lidhje me keto rreziqe,do te ndikohet nga faktore
qe varen nga madhesia e tyrte,mundesia per te hyre ne tregjet financiare
nderkombetare dhe aftesia e tyre per te nxjere dhe perdorur ekspertize
profesjonale. Ne fakt,sistemi yne bankar ka perpara sfida te vecanta.Bankat e
vogla dhe ato te cilat nuk kane perkrahje financjare nga jashte duhet ta
kuptojne shpejte pozicjonin e tyre te ri dhe te veprojne ne perputhje me
te.Keto sfida mund te kaperxehen me masa qe do te synojne pranimin e standarteve
te larta ne cilesine e ofruar per sherbimet e tyre bankare,permiresimin e
teknologjise se perdorur ne kerkim te risive dhe ne krijimin dhe mbajtjen e
grupeve te tregjeve me ane te specjalizimit.Keto masa do te kene sukses nese do
te mbeshteten plotesishte edhe nga aksjoneret,duke ditur se ne kete menyre do
te kontribuojne ne rritjen e vlerave te bande dhe do te prezantojne mundesi te
reja per zhvillimin e ardhshem ekonomik. Nje njedis i qendrushem makroekonomik
me nivele pergjithesisht te ulta te inflacjonit,jo vetem ne tregun vendas por
edhe ne ate rajonal,ka mbeshtetur ecurine pergjithesishte te mire te ekonomise
shqiptare.Bankat po ndihmojne dhe njekohesishte po perfitojne nga kjo ecuri
nepermjet ekspozimit te tyre ndaj sektorve te ndryshem ekonomik ne
zhvillim.Sidoqofte bankat duhet te bejne kujdes nga cekujlibrat financjare qe
mund te krijohen ne sektore te ndryshem te ekonomise dhe te perpiqen te
llogarisin dhe te perfshijne efektet e tyre ne aktivitetin bankar.Ky objektiv i
domosdoshem nuk eshte dhe aq i lehte per t‘u arritur,sidomos ne rastet kur
infrastruktura e pergjithshme lokale per te mbledhur informacjonin dhe per te
verifikuar verte tesine e tij,vecanerisht per ekspozimet financjare nuk eshte e
zhvilluar.vec kesaj bankat duhet te monitorojne me kujdes ekspozimet per
rreziqe te mundshme nga bashkeveprimi i tyre me pjesen tjeter te institucjoneve
finanncjare nderkohe qe rriten,duke ditur qe mund te kete rrugekalime ligjore
qe lejojne arbitrazhe ligjore te demshme. Situata ka akoma per me shume kujdes
po ti referohemi rreziqeve te brendshme.Drejtimi i mire dhe monitorimi i
ngushte jane dy kerkesa thelbesore per te mundesuar vendosjen e nje strukture
te brendshme te kontrolleve dhe procedurale te nje banke te qendrushme.keto
kontrolle dhe procedura duhet te mbulojne ne menyre te pershtatshme te gjith
sektoret e aktivitetit bankar,pasi kane nevoj per vleresimin e vazhdushem te
rreziqeve qe krijohen ne drejtimet kryesore te aktivitetit dhe mundesojne
krijimin e nje infrastrukture mbeshtetese,percaktojne qarte pergjegjesit dhe
linjat raportuese si dhe mundesijne krijimin dhe mbajtjen e nje stafi te
motivuar,gje kjo shume e rendesishme per nje ambjent ne ndryshim.Disa nga
fushat ku bankat shqiptare hasin mangesi jane:procesi vendimmarres i qendrushem,i
bazuar ne nje analize te plote;aspekte te ndryshme te aktivitetit bankar me
personat perkates;administrimi profesjonal i mardhenjeve me personelin.per me
teper,asimetrite lidhur jo vetem me permasat e bankave,por edhe me perberjen e
aktiveve te tyre dhe ekspozimin under sektorve te caktuar bankare,kane ndikuar
ne disa raste sjelljen ne treg te disa bankave.Pavaresishte permiresimit te
vazhdushem te sherbimeve bankare, akoma k araste qe deshmojne mungesen e
transparences te bankave kundrejt klienteve te tyre per produktet bankare.Ky
problem perkeqesohet akoma me shume naga kultura financjare e ulet e publikut
te gjere.hyrja ne tregun tone e bankave te huaja,me nje tradite te gjere
bankare dhe me nje reputacjon nderkombetar pozitiv,ka sherbyer si faktor vendita
ne adoptimin e standarteve me te larta per nje drejtim me te mire dhe keto
banka duhet te jene te vetdijshme per kete rol. Identifikimi dhe vleresimi i
rrezikut jane nje tjeter fushe ne te cilen bankat tona kane akoma rruge per te
bere.Ato duhet t‘i krijojne dhe t‘i perforcojne keto struktura te
brendshme,ndersa ekspertiza e nevojshme eshte ne proporcjon me kompleksitetin e
aktivitetit te tyre ddhe me ekspozimet perkatese.Me kalimin e kohes ndersa
efikasiteti i tregut do te permiresohet dhe natyra e rrezikut do te
ndryshoj,bankave do tu duhet te ndermarin nje proces qe do ti lejoj ato te
pershtatin karakteristikat e aktivitetit te tyre me keto ndryshime.Edhe nje
here,me shume pritet nga bankat qe kane qene me aktive ne tregun tone.ato duhet
te luajne nje rol drejtues ne zhvillimin e aftesive re administrimit te
rrezikut dhe te promovojne djalogun brenda industrise bankare. III-4. RAPORTI
DEPOZIT-KREDIDHENIE Viti 2010 shënon një përmirësim të dukshëm të sistemit
bankar, sidomos për sa i përket rikthimit të depozitave në sistem dhe për
rrjedhojë edhe të rikuperimit të dukshëm të normës së fitimit. Ajo që vazhdon
të jetë një shqetësim i ndjeshëm për bankat, në vendin tonë, është rritja e
vazhdueshme të kredive të këqija III-4.a. Depozitat Totali i depozitave në
banka, në fund të vitit 2010, arriti në 816 miliardë lekë, sipas të dhënave nga
Shoqata e Bankave. Nga kjo shumë, pjesën më të madhe, ose rreth 700 miliardë
lekë, janë depozita që zotërohen nga individët dhe vetëm 124 miliardë lekë janë
depozita që zotërohen nga biznesi. Depozitat në sistemin bankar gjatë këtij
viti janë rritur me ritmet 15 për qind, duke shënuar një stabilitet pas
pasojave të krizës financiare ndërkombëtare të vitit 2008. Sipas panoramës që
vetë bankat japin, nëpërmjet shoqatës së tyre, mësohet se më shumë se 80 për
qind e depozitave në sistem i disponojnë individët dhe pjesën tjetër
korporatat. Si rezultat i kësaj situate, treguesi i parasë jashtë bankave ka
rezultuar me rënie të vazhdueshme. Forcimi i besimit në sistemin bankar, si dhe
aktiviteti i ulët ndërmjetësues ndaj sektorit publik në fundin e periudhës janë
faktorët kryesorë që kanë ndikuar në kërkesën e ulët për mjete monetare
likuide. Në dy muajt e fundit të vitit 2010 është shënuar një rritje mujore e
depozitave përtej mesatares mujore historike, e ndikuar kryesisht nga
qarkullimi më i shpejtë i parasë, në sajë të rritjes së vëllimit të
kredidhënies së sektorit bankar për ekonominë. Në përputhje me këto zhvillime,
vrojtimet e Bankës së Shqipërisë pranë konsumatorit tregojnë për një tendencë
në rritje të kursimeve në ekonomi. Grafiku më poshtë, paraqet përbërjen e
depozitave ne Euro sipas afatit të mbetur të maturimit. Konstatohet një rritje
e vlerës së depozitave me afat 6-12 muaj, e cila kryesisht ka ardhur si
rezultat i rënies së depozitave me afat të mbetur 1-3 muaj. Depozitat me afat
maturimi 1-5 vjet, edhe pse përbëjnë një peshë të vogël, janë rritur gjatë
periudhës me rreth 30%. III-4.b. Norma e interesit të depozitave Norma e
interesit të depozitave është një ndër elementet kryesore që përdor një bankë
tregëtare për të terhëqur klientë drejt saj. Në qoftë se një bankë ofron
interesa të larte për depozitimet, të shoqëruar me një nivel të lartë sigurie
dhe cilesie në shërbim, ateherë klientët janë të siguruar. Mirëpo, normat e
interesit të depozitave përbëjnë kosto për bankat tregtare. Në tregun tone
bankar, bankat pranojne depozitime për maturitete dhe monedha të ndryshme. Në
përgjithësi, normat e interesit si në lekë ashtu dhe në valutë, varen nga
politikat vetjake të bankave tregtare, si ruajtja e konkurrences në tregun
bankar, të qënit agresivë për të fituar pjesë në kete treg, tërheqja drejt tyre
e një monedhe të caktuar etj. Normat e interesit për depozitimet në valutë,
varen kryesisht nga politikat monetare të bankave qëndrore të monedhave
përkatese. Për shembull, normat e depozitave në euro dhe në dollare varen nga
ecuria e normave të interesit ne këto monedha, të percaktuara nga Banka
Qëndrore Evropiane dhe FED. Për sa u përket normave të interesit të depozitave
në lekë, ato përshtaten në varesi të sinjaleve të politikës monetare të Bankes
së Shqiperisë apo dhe ecurisë së yield-it të bonove të thesarit. - Norma e
depozitave (12 M) % 6.59 6.57 6.59 7.55 6.26 6.73 6.78. III-4.c. Kreditimi Në
fund të gjashtëmujorit të dytë të vitit 2012, teprica e kredisë së sektorit
bankar është ngjitur në vlerën 486.5 miliardë lekë, rreth 21.1 miliardë lekë
ose 4.5% më shumë, krahasuar me një gjashtëmujor më parë. Vlerësohet që kredia
zë rreth 40% të PBB-së së vëndit.Rritja e tepëricës së kredisë ka ardhur
kryesisht si rezultat i rritjes së kredisë në lekë me rreth 7.6 miliardë lekë
ose 5.4%, dhe në euro me rreth 125.5 milionë euro ose 6.4%. Kredia në dollarë
amerikanë shënon rënie me rreth 14.8 milionë usd ose 4.5%.Kredia në monedha të
tjera shënon gjithashtu rënie për rreth 354.3 milionë lekë ose 29.8%.Në vlerën
e tepëricës së kredisë në fund të vitit,kredia afatshkurtër ishte rreth 158.9
miliardë lekë ose 32.4%, kredia afatmesme rreth 101.4 miliardë lekë ose 20.6%,
dhe kredia afatgjatë ishte rreth 230 miliardë lekë ose 46.8%. Luhatjet e këtyre
vlerave,në krahasim me fundin e gjashtëmujorit të parë të vitit 2010, kanë qenë
të lehta.Në grafikun 2 paraqitet shpërndarja e tepëricës së kredisë sipas
sektorit publik, bizneseve dhe individëve.Tepërica e kredisë e përfituar nga
sektori i biznesit në fund të gjashtëmujorit të dytë të vitit 2010, rezultoi
rreth 330.4 miliardë lekë, rreth 22 miliardë lekë ose 7.1% më shumë se
gjashtëmujori i parë i vitit 2010. Vlera e tepëricës së kredisë së përfituar
nga individët ishte rreth 142.2 miliardë lekë, duke shënuar rritje me rreth 3
miliardë Euro ose 2.2% për të njëjtën perjudhe.
III-4.d. Norma e
interesit të kredive. Norma e interesit të kredive të ofruara nga bankat është
një pikë kryesore pas të ciles rendin jo vetem bankat, sepse prej tyre varen të
ardhurat e aktivitetit bankar, por edhe klientet, pasi për ta është më se e
domosdoshme të njohin koston e kredisë se marrë pranë bankës. Shuma e
interesave për t'u paguar varet nga disa faktorë: shuma kryesore e marrë ose e
dhënë hua, kohëzgjatja për të cilën është marrë/dhenë huaja, norma e deklaruar
vjetore e interesit, grafiku i shlyerjes së kredisë dhe menyra e përllogaritjes
së interesit. Në tregun bankar shqiptar normat e interesit të kredive të ofruara
prej bankave ndryshojnë edhe në varesi të monedhës më të cilën shprehet kredia.
Bankat shqiptare japin kredi ne euro, në dollarë amerikane dhe në leke. Norma e
interesit në valutë të huaj, euro dhe dollar, është në varesi të normave bazë
ndërkombetare, përkatesisht të euribor-it (E) dhe libor-it (L), plus një normë
në përqindjëje, të vendosur nga vetë bankat, euribor dhe libor, janë normat
bazë të vendosura prej Bankës Qëndrore Evropiane dhe Rezerva Federale.
Ndryshimi i këtyre normave ndërkombetare, për dy monedhat kryesore
ndërkombëtare, çon dhe në ndryshimin e masës së kostos të paguar prej klientit
kredimarres. Në përgjithësi, klientët individë preferojnë të marrin kredi në
lekë, pasi dhe kredia konsumatore në shumicën e bankave shqiptare jepet në lekë.
Për kredinë në lekë, bankat shpesh kanë si normë referencë yieldi-n e bonove të
thesarit (BTH), kryesisht atë me maturim 12- mujor. Për shëmbull, një normë
kredie në lekë për shtëpi, nga një bankë e caktuar mund të shprehet si bono
thesari +5 për qind. Klientët, biznese apo korporata, duke kryer transaksione
të konsiderueshme në monedhe të huaj, preferojnë që kredia e marrë prej tyre të
shprehet në valutë. Një tjetër arsye që ndikon në normën e interesit të kredisë
është edhe qëllimi i marrjes të kredisë. Në varësi të llojeve të ndryshme të
kredive (konsumatore, hipotekare, për aktivitet trëgtar etj.), ndryshon edhe
norma e interesit që kërkon banka. Kështu për shëmbull, një kredi e akorduar
për aktivitet tregëtar është më e shtrënjte se një kredi për blerjen e një
pasurie të paluajtëshme. - Norma e kredisë (12 M) % 13.72 13.79 11.94 11.54
11.76 12.98 12.27 Normat te interesit ne valuten Euro jane gjithnje me ulet se
ato ne Lek. Keto norma interesi ne vitin 2002, ne euro kane qene ne masen
III-4.e. Tregusit alternativë të sistemit bankar. Një ndër çështjet më të
rëndësishme në studimin e lidhjes midis sistemit banker dhe rritjes ekonomike
nepermjet futjes se Euros ne qarkulim, është percaktimi i tregusve per keto
hyrje te Euros ne ekonomine e vendit tone. Do të trajtojmë katër prej tregusve
që jane: a). norma e depozitave totale të sistemit banker ndaj të ardhurave.
b).norma e kredisë private ndaj totalit të kredisë. c).norma e kredisë së
brendëshme ndaj të ardhurave d).kredia e dhënë sektorit privat. Norma e depozitave
totale të sistemit bankar ndaj të ardhurave. Në vendët në zhvillim,një pjesë e
konsiderushme e parasë stok,ndodhet jashtë sistemit bankar.Kështu në mënyre që
të marrim një përfaqësues më të mirë të zhvillimit financiar,paraja në
qarkullim duhet të përjashtohet nga paraja e gjerë.Ecurine e këtij tregusi në
Shqipëri mund ta shikojmë në tre perjudha.Perjudha e parë karakterizohet nga
një rritje e menjëherëshme e tyre nga 09% e PBB-së në fillim të vitit 2002,në
27% në vitin 2007.Në perjudhën e dytë vihet re një renie e normës së depozitave
ndaj totalit të PBB-se,rënien më të madhe e shohim në vitin 2007-2010,me 15% te
PBB-së,perjudhe kjo që i korrespondon tërheqies së depozitave .Perjudha e tretë
karakterizohet nga një trend pozitiv i normës së depozitave ndaj PBB-së,në fund
të vitit 2012 kjo normë arriti 29%. o Norma e kredis së brendshme ndaj të
ardhurave. Ky tregues përfaqëson aktivet e brendëshme të sistemi financiar,të
cilat janë tregusit me peshën më të madhe në bilancin e konsoliduar të sistemit
financiar.Teorikisht pritet që ky tregues të rritet ,në mënyrë që të
përmirësohet sinjalizimi prej cmimeve,përfaqesuar nga norma reale pozitive e
interesit.Në Shqipëri ky tregues ka pësuar një rritje të konsiderushme nga 5.7%
e PBB-së gjatë viteve 2002-2007, ne 10.2% per vitet 2007- 2010, dhe deri në
16.5% të PBB-së në fund të vitit 2012. o Kredia e dhënë sektorit privat. Kredia
e dhënë sektorit privat gjeneron një ritje më të madhe të investimeve dhe të
produktivitetit ,sesa kjo kredi do ti jepej sektorit publik.Nëse do të shikojme
ecurinë e këtij tregusi në rastin e Shqiperise do të vemë re norma mjaft të
larta gjat perjudhës 2002-2007 ,afërsisht 15.4 % e PBB-së.Gjat pejudhës
2007-2010,norma e kredis private ndaj totalit të PBB-së është mesatarisht 12.6%,
dhe per periudhen 2010-2012 kjo norme kredie eshte ne masen 10.3% ndaj
P.B.B.-se.Ndërkoh që ky tregues ka filluar qe te jete akoma me tendence ulejeje
ne keto kuota per shkak te krizes ne kete periudhe. Pesha që zë kredia e dhënë
sektorit privat,ndaj totalit të kredisë së brendëshme. Ky tregues kap më mirë
mënyrën e shpërndarjes së aktiveve të brendëshme në ekonomi.Pesha që zë kredia
e dhënë sektorit privat ,ndaj totalit të kredis së brendëshme perfaqëson një
tjetër aspekt të sistemit bankar,duke u përdorur si indikator i zhvillimit të
tij.Në shqipëri ky tregues ka pesuar luhatje gjat viteve.Nga 40% e totalit të
kredis së brendëshme, në fillim të vitit 2002 ka pesuar një rritje duke shkuar
deri ne 57 %, dhe gjate perjudhës 2007-2010 ka mbetur mesatarisht në nivelin
18%.Ndërkohë që vihet re një trend rrites gjat perjudhes 2010-2012 ku
mesatarisht norma e kredisë private ndaj totalit të kredisë është 25%.Në fund
të vitit 2012 kredia e dhënë sektorit privat është afersisht sa gjysma e 25 %
llogaritur per masen e 45% e totalit të kredis së brendëshme ne Euro dhene të
ekonomisë Shqiptare. Ne grafikun e mesiperm jane te paraqitur me qarte pasqyra
e te dhenave per treguesit alternative te sistemit bankar shqiptar. Keto te
dhena jane ne % te kredise ndaj P.B.B-se, simbas zerave te dhena ne tabelen
perkatese.Periudha e analizuar eshte 2002-2012, e ndare ne tre seksione per
vitet 2002-fillim 2007, 2007-fillim 2010 dhe 2010-2012.
III-4.f. Roli dhe
llojet te kreditimit. Kur normat e interesit ulen, huamarrja bëhet më atraktive/joshëse.
Kur në tregun bankar ekzistojnë norma të uleta interesi, konsumatorët e kanë më
të lehtë të blejnë një makinë apo një shtëpi. Blerja e një shtëpie, rrit
kërkesën për mallra të tjerë si mobilie, pajisje elektrike, duke i dhënë kështu
një shtysë rritjes ekonomike. Për më tepër, konsumatorët shpenzojnë më pak në
kostot e interesit, duke u dhënë mundesi atyre të kenë më shumë para për të
shpenzuar në mallra dhe shërbime. Gjithashtu, kur normat e interesit janë të
uleta, fermerët, prodhuesit dhe bizneset e tjera e kanë më të lehtë të marrin
hua për të investuar në blerjen e makinerive të ndryshme dhe në ndërtimin e
ambienteve të reja. Për më tepër, fitimet që këto biznese sjellin,në të ardhmen
janë më të vlefshme kur normat e interesit janë të uleta sesa kur ato janë të
larta. Kjo u jep shtytje bizneseve të investojnë, në një kohe kur normat e
interesit janë të uleta. Për rrjedhoje, rritja e investimeve i jep zhvillim me
të lartë ekonomisë. A do të thotë kjo se një ekonomi që të zhvillohet duhet të
ketë norma sa me të ulëta interesi? Përgjigjja varet se sa të uleta janë normat
e interesit.Në periudha normale, autoriteti monetar (zakonisht një bankë
qëndrore) mund të nxisë ekonominë, duke ulur normat e interesit, ose duke
rritur bazën monetare. Secili nga veprimet ndikon në rritjen e huamarrjes, të
konsumit dhe të investimeve fikse. Por, në qoftë se normat e interesit janë
shumë të uleta dhe afër zeros, ateherë banka qëndrore nuk mund t'i ulë me tej
ato per të stimuluar ekonominë. Në një situatë te tillë, me norma interesi kaq
të uleta, askush nuk është i gatshëm të japë hua. Ndryshimet në normat e
interesit mund të ndikojnë dhe kursin e kembimit të një monedhë. Për shëmbull,
një normë më e lartë e interesit në lekë krahasuar me interesat në valutë i bën
investimet në lekë me joshëse, pasi kthimi nga ky investim është me i lartë.
Kjo bën që të rritet vlera e lekut kundrejt këtyre monedhave. Normat e larta të
interesave kanë dy lloj efektesh kontradiktore mbi kursimet e konsumatoreve. Së
pari, sa më tepër të fitojnë njerëzit nëpërmjet kursimeve, aq më të prirur janë
ata për të kursyer. Megjithatë, sa më të mëdha të jenë fitimet, aq më të pasur
ndihen kursimtarët, rrjedhimisht ata do të shpenzojnë më tepër në vend që të
kursejnë. Por sa e ka ushqyer sistemi bankar si një kanal kryesor
kreditues,ekonominë shqiptare gjat viteve të fundit? Në një krahasim ndër vite
raporti i kreditimit prëkundrejt produktit të brendshëm bruto (PBB),verehet se
në dhjetë vjecarin e fundit ky raport ka pësuar një rritje kjo jo vetëm si
rrjedhoj e shtimit të kërkesës së ekonomisë për kredi por natyrisht edhe si
rrjedhoj e shtimit të institucjoneve bankare kredituse në vend të cilat kanë
rritur mundësit e financimit.Sikurse shihet dhe nga tabela e mëposhtme rritja e
vitit 2010 është më e larta duke treguar kështu edhe efektet e krizës
finaniare. Megjithatë gjatë vitit 2011 pavarësishtë situatës post-krize që u
shfaq në bilancë të përmiresuara të bankave të nivelit të dytë dhe në tregues
më të mirë të likujditetit,rreziku i lartë i kredis dhe pasiguritë për ecurinë
e ekonomisë në të ardhmen,vazhduan të kushtezojnë një sjellje konservatore të
bankave në kredidhënie,ndonëse më të zbutur se në 2012. Bankat japin kredi per
; 1. Bizneset. 2. Individet. III-4.f. 1. Kreditimi i bizneseve. Ka rendesi
sepse nepermjet llojit te kreditimit me Euro, ben qe te rritet masa e
perdorimit te euros, nga bizneset dhe individet, dhe te ul perdorimin dhe
interesin per tu kredituar me Lek. Vrojtimi i aktivitetit kreditues për
tremujorin e dytë të vitit 2011 tregoi se standardet e kredisë vijuan të
lehtësohen për individët dhe të shtrëngohen disi për bizneset. Sipas madhësisë
së biznesit, shtrëngimi i standardeve u aplikua për të dyja kategoritë, per
ndërmarrjet e vogla e të mesme, dhe ato të mëdha. Sipas qëllimit të përdorimit
të kredisë, standardet janë shtrënguar me pothuaj të njëjtën masë si për
kredinë e marrë për financimin e kapitalit qarkullues, ashtu edhe për atë për
qëllime investimi. Standardet e aplikuara në kreditë dhënë individëve vijojnë
të jenë të lehtësuara edhe pse në një shkallë më të ulët krahasuar me
tremujorin e mëparshëm. Sipas qëllimit të përdorimit, standardet e kredisë me
qëllim financimin e konsumit dhe blerjen e banesës kanë vijuar tendencën
lehtësuese të nisur që prej tremujorit të katërt të vitit 2010. Në tremujorin e
dytë të vitit 2011, ekspertët e bankave vlerësojnë se kërkesa e bizneseve për
kredi ka qenë më e ulët krahasuar me tremujorin e kaluar. Ndërsa, kërkesa e
individëve për kredi është vlerësuar në rritje, edhe pse në një shkallë më të
ulët se në tremujorin e parë të të njëjtit vit. Për tremujorin e tretë të vitit
2011, ekspertët e kredisë presin shtrëngim të standardeve të kredisë për
bizneset dhe lehtësim të standardeve për kreditë dhënë individëve. Kredia dhënë
bizneseve alokohet në kredi për kapital qarkullues,kredi për blerje,kredi për
pasuri të paluajtshme dhe overdraft.Ne vitet e fundit vihet re një rënie e
peshës së overdraft-it dhe kapital qarkullues në të kundërt kemi një rritje të
peshës për kreditë për blerje dhe pasuri të paluajtshme. Në tremujorin e dytë
të vitit 2011, standardet e kredisë dhënë bizneseve u shtrënguan krahasuar me
tremujorin e kaluar. Balanca neto e përgjigjeve të bankave që janë shprehur për
shtrëngim të standardeve shënoi vlerën ‐6.9%,
rreth 14.5 pikë përqindjeje më e ulët se një tremujor më parë. Shtrëngimi i
standardeve u aplikua për të dyja kategoritë, ndërmarrjet e vogla e të mesme,
dhe ato të mëdha. Balanca neto e bankave që kanë raportuar për shtrëngim të
standardeve për ndërmarrjet e vogla dhe të mesme është ‐2.3%, rreth 14.5 pikë
përqindjeje më e ulët se tremujorin e kaluar. Për korporatat, balanca shënoi
vlerën ‐7.9%, rreth 7.9 pikë
përqindjeje më e ulët se tremujorin e kaluar. Për sa i përket qëllimit të
përdorimit të kredisë, standardet janë shtrënguar me pothuaj të njëjtën masë si
për kredinë e marrë për financimin e kapitalit qarkullues ashtu edhe për atë
për qëllime investimi. Per kredite te dhena ndryshojne edhe standartet te
kreditimit. Nisur nga ky fakt eshte vrojtuar tregu i kreditimit dhe eshte
arritur ne konkluzionet te paraqitura Grafikisht ne vijim Ne figuren e dhene
grafikisht si me poshte , jepen te dhena per ndryshimet ne standartet te
kreditimit per bizneset ne total, te llogaritura simbas madhesise se
ndermarrjeve dhe qellimit te perdorimit te tyre. Faktorët me kontributin
kryesor në kahun shtrëngues të standardeve të kredisë për bizneset, gjatë
tremujorit të dytë të vitit 2011, janë gjendja e huave me probleme në sistemin
bankar dhe problemet specifike të sektorit ku zhvillon aktivitetin ndërmarrja.
Në të njëjtin drejtim ka ndikuar dhe situata makroekonomike në vend edhe pse në
një shkallë më të ulët krahasuar me tremujorin e mëparshëm. Nga ana tjetër,
gjendja e likuiditetit dhe konkurrenca në sistemin bankar, edhe gjatë këtij
tremujori, kanë vijuar të ndikojnë në kahun lehtësues të standardeve të
kredidhënies për bizneset. Kërkesa për kredi. Në tremujorin e dytë të vitit
2011, ekspertët e bankave vlerësojnë se kërkesa e bizneseve për kredi ka qenë
më e ulët krahasuar me tremujorin e kaluar. Përqindja neto e bankave që kanë
perceptuar një kërkesë për kredi më të ulët shënoi vlerën ‐5.0%, në rënie me rreth
7.9 pikë përqindjeje krahasuar me një tremujor më parë. Kërkesa e detajuar
sipas madhësisë së bizneseve ka shfaqur sjellje të ndryshme: kërkesa për kredi
nga bizneset e mëdha ka rënë në krahasim me tremujorin e kaluar (balanca neto e
saj shënon vlerën ‐7.2%
nga 0.7% në tremujorin e mëparshëm), ndërsa kërkesa për kredi nga ndërmarrjet e
vogla dhe të mesme ka vijuar të përmirësohet (balanca neto e saj shënon vlerën
2.3% nga ‐1.8%
që ishte në tremujorin e mëparshëm). Ne vijim eshte paraqitur ne forme grafike,
studimi simbas te dhenave te marre nga Banka e Shqiperise,per Kekresen per
kredi, nisur nga madhesia e biznesit dhe qellimit te perdorimit te kredise. Në
ndarjen sipas qëllimit të përdorimit, kërkesa për kredi me qëllim financimin e
investimeve fikse vijon të vlerësohet në rënie për të katërtin tremujor
radhazi. Balanca neto shënoi vlerën ‐15.5%
në tremujorin e dytë të vitit 2011. Kërkesa e bizneseve për kredi me qëllim
financimin e kapitalit qarkullues është vlerësuar pothuajse e pandryshuar
krahasuar me tremujorin e mëparshëm. Edhe pse pozitive, balanca neto e saj
rezultoi 0.6%, në rënie me rreth 7.9 pikë përqindjeje krahasuar me tremujorin e
mëparshëm. Përdorimi i burimeve alternative të financimit dhe financimi i
investimeve fikse janë dy faktorët që kanë kontribuar negativisht në kërkesën
për kredi gjatë tremujorit të dytë të vitit 2011. Faktori kryesor në nxitjen e
kërkesës për kredi, për këtë tremujor, vijon të jetë nevoja për financimin e
inventarëve dhe të kapitalit qarkullues. Megjithatë, kontributi i këtij të
fundit ka vijuar të ulet në tremujorin aktual pas rritjes së ndjeshme të
shënuar gjatë tremujorit të katërt të vitit 2010. Kushtet e kreditimit të
aplikuara nga vetë bankat si dhe situata makroekonomike në vend ndikuan
pozitivisht në kërkesën për kredi të bizneseve. Ø Pritjet. Për
tremujorin e tretë të vitit 2011, ekspertët bankarë presin shtrëngim të
standardeve të kredisë për bizneset. Përqindja neto e bankave që presin
shtrëngim të standardeve të kredisë për bizneset ka shënuar vlera negative për
herë të parë pas 4 tremujorësh. Balanca neto përkatëse shënoi ‐1.2%. Pritjet për
kërkesën e bizneseve gjatë tremujorit të tretë të vitit 2011 mbeten pozitive,
dhe më të larta krahasuar me balancën aktuale të kërkesës për kredi. Bizneset
presin rritje të kërkesës për kredi nga bizneset e vogla e të mesme dhe rënie
të kërkesës nga bizneset e mëdha. III-4.f. 2. Kredia dhëne individve. Në
kreditë e dhëne individëve peshën më të madhe e zë kredia për pasuri të
paluajtëshme me rreth 47.3% dhe më pas vjen kredia për konsum me një total prej
afro 19%.Overdraft- i dhe kredia për ushtrim aktiviteti kanë pesha shumë te
vogla kjo si rezultat i politikave të bankave për financimin e aktiviteteve
personale të individëve (ku duhet theksuar se besimi eshte i ulet dhe risku i
lartë). Në tabelën e mëposhtëme jepet ndarja e kredive sipas pes grupimeve të
ndryshme: Ne tabelen e mesiperme periudhat jane ndare -07 viti 2002-fillim
2007, -10 viti 2007 fillim 2010 dhe -12 viti 2010 fund 2012. Ne grafikun e
meposhtem jepen te dhena per shperndarjen e kredive simbas qellimit te
perdorimit per Individet. Nga grafiku duket se shuma te kredive ne Euro, jane
me te shumta ne periudhen 2002- 2007, dhe 2008-2012, dhe lloji i kredise eshte
dhene per pasuri te paluajtshme , ku individi e ka perdorur kete kredi per te
blere shtepi, dyqane, truall etj. Ne vazhdim do te japim te dhena per standarte
per kredi ne euro te dhene individeve, neprmjet bankave te nivelve te ndryshme
ne vend. Standardet e aplikuara në kreditë dhënë individëve vijuan të jenë të
lehtësuara edhe gjatë tremujorit të dytë të vitit 2011. Përqindja neto e
bankave që raportuan për lehtësim të standardeve gjatë këtij tremujori ishte
16.2%, rreth 14.4 pikë përqindjeje më e lartë krahasuar me tremujorin e
mëparshëm. Lehtësimi i standardeve për tremujorin e dytë të vitit 2011 është në
linjë me pritjet e shprehura nga ekspertët e kredisë në vrojtimin e mëparshëm.
Sipas llojit të kredisë, standardet u lehtësuan si për kredinë konsumatore
ashtu dhe për atë për blerje banese. Standardet e aplikuara për kreditë
konsumatore kanë vijuar prirjen lehtësuese të nisur që prej tremujorit të
katërt të vitit 2010. Në tremujorin e dytë të vitit 2011, balanca neto shënoi
vlerën 12.2%, rreth 5.0 pikë përqindjeje më e lartë krahasuar me tremujorin e
mëparshëm. Përqindja neto e bankave që raportojnë lehtësim të standardeve të
kredisë dhënë individëve me qëllim blerjen e banesës është 16.2%, rreth 10.4
pikë përqindjeje më e lartë se ajo e shënuar në tremujorin e mëparshëm.
Ekspertët e bankave kanë vlerësuar se konkurrenca në sistemin bankar, gjendja e
likuiditetit dhe vendimet e Bankës së Shqipërisë ndikuan në kahun lehtësues të
standardeve të kredisë për individët. Gjendja financiare e individëve dhe
gjendja e huave me probleme vijojnë të kontribuojnë negativisht në standardet e
kredisë. Zhvillimet në tregun e pasurive të paluajtshme kontribuan në kahun
shtrëngues të standardeve të kredisë për individët, Mjaftueshmëria e kapitalit,
për te gjith vitet radhazi, nuk rezulton si faktor ndikues në shtrëngimin apo
lehtësimin e standardeve të kredisë për individët. Me poshte po japim te dhena
epr Faktoret qe kane ndikuar ne standartet te kredidhenies per individet. Nga
studimi i grafikut, rezulton se faktoret me ndikues per standartet e dhenies se
kredive, kane qene Gjendja e keqe financiare dhe Huate me probleme. Keta
faktore kane bere qe te ndikojne keq dhe negativisht ne dheniet te kredive per
individet, dhe kane rezultuar refuzimin per kredi te dhene per keto raste.
Kërkesa për kredi. Gjatë viteve 2002-2012, në të njëjtën linjë dhe me pritjet e
shprehura në vrojtimin e kaluar, kërkesa e individëve për kredi është vlerësuar
në rritje, edhe pse në një shkallë më të ulët se vitet paraardhese. Me posht
eshte paraqitur grafikisht kerkesa per kredi totale dhene individeve per blerje
banese dhe financim te konsumit te tyre. Duke studiuar te dhenat arrijme ne
konkluzionin se pritjet per kredi kane qene me te larta se rezultati i dhenies
se tyre, ne totalin e kredive. Interesi per kredi individeve ka qene i ulet ne
periudhen 202-2007, dhe eshte rritur ne periudhen e krizes 2007-2012, me kete
rezultat kane qene si pritjet dhe ato aktuale. Per blerje banese dhe financim
konsumi.interesi ka qene i ulet ne vitet 2002-2007 dhe rritet ne vitet
2007-2012. Kjo shpjegohet me faktin e krizes globale financiare dhe krzes
Europiane, dhe individet kane rendur te sigurojne te ardhura per nevoja te tyre
nepermjet kredive. Me kete rast bankat kane stimuluar futjen ne qarkullim te
valutes Euro. Ne grafikun ne vijim jepet vrojtimi per Faktoret qe kane ndikuar
per kerkesen per kredi dhene individeve nga bankat te niveleve te ndryshme ne
vend. Nevoja për financimin e konsumit, për financimin e banesës dhe kushtet e
kreditimit të aplikuara nga banka vijojnë të jenë faktorët udhëheqës të
kërkesës për kredi. Zhvillimet në tregun e pasurive të paluajtshme dhe
përdorimi i burimeve alternative të financimit kontribuan negativisht në
kërkesën për kredi të individëve në periudhen ne studim 2002- 2012. o Pritjet.
Sipas vlerësimeve të ekspertëve të bankave, standardet e kredisë për individët
do të vijojnë të jenë të lehtësuara edhe gjatë tremujorit të tretë të vitit 2011.
Lehtësimi i standardeve pritet të jetë në një shkallë disi më të ulët krahasuar
me nivelin aktual të lehtësimit të tyre. Kjo vlen si për kredinë konsumatore
ashtu dhe për atë për blerjen e banesës. Gjithashtu, pritjet e ekspertëve për
kërkesën për kredi të individëve janë pozitive për tremujorin e tretë të vitit
2011. Te gjitha te dhenat te mesiperme jane marre nga statistikat te Bankes se
Shqiperise, per periudhen 2002-2012, qe eshte periudha e futjes ne qarkullim te
monedhes Euro. Treguesit te mesiperm japin te dhena per menaxhimin te kredive
ne Euro, dhene individeve, qe do te thote se edhe ne kete forme, stimulohet
futja e Euros ne Qarkullim dhe perdorimi I saj ne mase te gjere kundrejt Lek,
gje qe e tregon edhe statistikat bankare si me larte.
III-4.f. 3. Bllokimi i
financimit për ekonominë, në kushte estreme. Kreditimi i biznesit ka qëne
thirja më e shpeshtë qe Banka e Shqiperise dhe guvernatori i saj i ka drejtuar
sistemit bankar në vend.Pothuajse në cdo dalje puplike guvernatori Ardian
Fullani u ka kërkuar bankave të nivelit të dytë që të kreditojnë ekonominë.Për
shkak të kredive me probleme të cilat pësuan një farë rritje kërkesa e BSH-së
ndaj bankave u limitua në kreditimin e projekteve të biznesit që garantojnë
kthimin e kredisë së marrë.Banka e Shqiperisë gjithashtu ka vënë në dukje që
problemi i kreditimit nuk qëndron në kahun e ofertës.Sipas sajë bankat kanë
likujditet të mjaftushem për të mbështetur biznesin por duket se është ky i
fundit që heziton duke shfaqur relativisht një kërkesë të ulët.Bankat gëzojnë
një situatë të kënaqshme likujditeti e cila padyshim mund të mbështesë
zhvillimin e ekonomisë.Gjatë vitit te fundit, pesha e veprimtarisë kredidhenese
të sektorit bankar ndaj totalit të aktiveve, e ka ndaluar rritjen që vijonte
prej disa vitesh. Përceptimi i një rreziku më të lartë në aktivitetin kreditues
është shoqëruar me rritjen e preferences së bankave për të rritur vendosjet në
institucionet e tjera financiare, kryesisht të huaja. Megjithatë ky ndalim në
prirjen rritëse të kredisë vleresohet të jetë i përkohshëm.Në afatmesem prirja
rritrse e veprimtarisë kredituse do të vijojë ndonëse me një ritëm më të ulët.
Ne grafikun ne vazhdim jepet studimi per pritjen qe kane pasur bankat per
kredine simbas llojit te valutes qe ajo do te kerkohej. Nga vrojtimi duket se
pritjet kane qene me te larta per perdorimin e monedhes vendase Lek, qe prej
vitit 2002 deri ne vitin 2009. Por pas vitit 2009 raporti fillon te ndryshoje
dhe rritet pritja e kerkeses per kredi ne Euro. Ky trend i kerkeses me te larte
per kredine ne Euro esthe edhe sot, qe bankat e perdorin per te llogaritur
pritjen per kredine qe eshte me i larte ne Euro. Ne grafikun ne vazhdim jepet
studimi per kerkesen qe kane pasur bankat per kredine simbas llojit te valutes
qe ajo do te kerkohej.Valuta e kerkuar ka qene ne Lek dhe Euro. Nga grafiku
vihet re se eshte ruajtur trendi simbas edhe pritjeve qe bankat kane pasur per
kredite ne Lek dhe Euro. Por ne ndryshim nga pritjet, shihet se ne vitet 2011
dhe 2012 eshte ulur kerkesa pe kredi si ne lek dhe ne Euro. Kjo shpjegohet me
faktin se qytetaret kane frik dhe pasiguri per shlyerjen e kredise, pavaresisht
se ne c‘far lloji valute eshte marre ajo. Shikohet se ne kushte ekstreme sic
mund te jete edhe kriza ekonomike, bankat kane mundesi te bllokojne llojet te
kredive qe japin. Kete e bejne nepermjet rritjes se normave te interesit, dhe
nepermjet tyre,bankat perllogarisin pritjet per kerkesen per kredi, dhe
kerkesen aktuale per kredi. Ne perfundim duket qarte se ne kushtet ekstreme si
kriza e fundit , bankat me ane te mekanizmave te tyre kredidhenes, kane ulur
kredidhenien, si ne Lek dhe ne Euro, kjo per shkak te pasigurise se tregut.
III-4.f.4. Faktoret e
rritjes së rolit të bankave në kreditimin e ekonomisë. Ne kreditimin e bankave
ndikojne disa faktore te cilet mund te klasifikohen si pershkrimi qe u eshte
bere me poshte ; 1.Rënia e defiçitit të buxhetit të shtetit Në vitet 2001-2005
bankat ishin në një pozicion që shumicën e parave që ato kishin në dispozicion
për të dhënë kredi, i përdornin për të kredituar shtetin. Ishte shteti ai që
ishte përdoruesi kryesor i fondeve të bankave dhe jo individët. Kjo vinte për
shkak të nivelit shumë të lartë të defiçitit buxhetor. Bankat nuk kishin
interes për të kredituar ekonominë në një kohë kur ato i kishin investuar
paratë në bono thesari shtetërore pa rrisk, kjo mund të thuhej se ishte një nga
kohët e arta për bankat, ku ato mund të fitonin pa shumë përpjekje dhe duke
qënë të qeta për investimet që kishin realizuar. Fuqia e tyre ishte aq emadhe
saqë bankës qëndrore i duhej që,për të rritur normat e interesit apo për ti
ulur ato,të bënte një marrveshje xhentëlmenësh me bosat e bankave për të bërë
të efektshme politikat e saj monetare.Pas vitit 2005 bankat kishin fonde të
lira për të kredituar ekonominë sepse nuk ishte më shteti përdoruesi kryesor i
këtyre fondeve dhe u arrit në një pikë që banka kërkonin për të dhënë kredi. 2
Rritja ekonomike Faktori i dytë për rritjen e rolit të sektorit bankar në
ekonomi është patjetër rritja ekonomike. Si çdo biznes tjetër një bankë nuk
mund të ekzistoje në treg nëse ajo nuk realizon aktivitet. Rritja ekonomike
bëri që të krijohej një treg edhe për bankat. Ky fenomen bëri që të kishte një
tepricë të lirë parash në duart e disa individëve dhe një kerkese për të
përdorur para nga indivdë të tjerë. Ekzistenca e një fakti të tillë krijon
mundësinë që midis këtyre dy palëve të vendoset një ndërmjetës i quajtur bankë.
Në vitet e fundit numri i bankave dhe i filialeve është rritur shumë, kjo gjë
reflektohet edhe në aktivitetin e tyre. Në një rritje të tillë merita kryesore
është e rritjes ekonomike. 3 Korrupsioni Në periudhën 2001-2005 megjithse
shteti ishte shume i angazhuar ne ekonomi vlera reale e puneve publike që ai
realizonte nuk ishte më shumë se 30%. Ai merrte taksa nga konsumatorët dhe ajo
që këta të funditi merrnin nëpërmjet punëve publike ishte 30% të asaj që ishte
destinuar për to. Pjesa tjetër përdorej për të financuar individët që
ndodheshin në pozicione shtetërore. Fakti që individët relizonin investime
reale(investime private)dhe që roli i bankave ishte i ulët në ekonomi e
përfrcon edhe mëshumë konkluzionin e mësipërm se një nga financuesit kryesor të
individëve, ato individë që ishin në funksione shtetërore, ishte shteti.
Ekzistenca e një financimi në formë shtetërore të individëve ishte gjithashtu
një shkak që nuk lejonte bankat për të pasur një rol të rëndësishëm në
enkonomi. Shteti e thenë ndryshe bënte rolin e bankave dhe mesa duket ky rol
duhet të ketë qënë i rëndësishëm dhe patjetër shteti të ketë qënë një bankëkonkuruese
saqë nuk iu krijonte mundësi aktorëve të tjerë për tu futur në treg. Në vitet
2005-2009 kemi në të kundërt një shtet i cili ka një defiçit më të ulët
buxhetor pra më pakangazhim i tij në përdorimin e fondeve të bankave dhe bankat
nga ana tjetër e kane rritur shume rrolin e tyre në ekonomi gjë që dëshmon se
individët e lidhur me shtetin kanë përdorur më pak shtetin si burim të
financimit të veprimtarive të tyre private. III-4.f.5. Sfidat te kreditimit ne
Euro. 1. Shperndarja sa me e ekujlibruar e kreditimit ne Euro, dhe efekteve e
saj në gjith rajonet e vendit dhe grupet e ndryshme të popullsisë. 2. Ndikim
direkt në zevendesimin gradual te Lekut me Euron. 3. Sigurimi i rritjes
nëpërmjet mobilizimit dhe angazhimit të sa më shumë sektorve,aktiviteteve dhe
degëve të ekonomisë si për shembull zhvillimi i buqësis dhe agroindustrie, me
perdorimin e Euros. III-4.f.6. RREZIQET DHE PENGESAT. 1. Efekti negativ i
tensioneve politike. 2. Aftesia konkuruse akoma e ulet e ekonomisë shqiptare.
3. Efikasiteti i shnderimit te procesit te hapjes dhe liberalizimit trgetar. 4.
Eleminimi i informalitetit te tregut dhe përmiresimi i institucjalizimit të
tij. 5. Niveli dhe aftesi thithese e investimeve të huaja direkte. 6. Niveli i
mbikqyrjes bankare etj… Institucjonet bankare po marrin një pozicjon gjithnjë e
më të rëndesishëm në zhvillimin e ekonomisë nepermjet futjes se valutes Euro ne
vend. Per gjith sa me lart, roli i Bankave te te gjitha niveleve ne vendin tone
(gjithsej 16 banka) eshte shume i lart, ne stimulimin, dhe futjen ne ekonomin e
vendit Euro. Kjo ben qe te imponohet zevendesimi i Lek me Euron, nepermjet
menyres dhe studimit te pershkruar me lart.
Kapitulli lV-te :
Investimet te Huaja Direkte ne Euro. Remitancat ne Euro. IV.1. I.H.D.
Investimet te Huaja Direkte ne Euro, jane shuma te valutes ne Euro, te futur ne
ekonomine Shqiptare,ne njeren nga format te investimeve te huaja direkte, apo
nepermjet projekteve qe kane Institucionet Financiare Bankare Europiane te
pershkruara ne Kapitullin e I-re. Investimet e huaja direkte janë një burim
shumë i rëndësishëm i flukseve të kapitalit dhe zhvillimit të një
ekonomie.Investimet e huaja direkte, përfshijnë investimet e individëve dhe
institucioneve të huaja në ekonominë vendase, për blerjen e të paktën 10% të
kapitalit të një ndërmarrje. Open Data Albania (Fondacion studimi ekonomik), ka
kryer një hulumtim mbi vlerën e investimeve të huaja direkte (IHD) në Shqipëri
dhe rajon, bazuar në të dhënat e Bankës Botërore. Me qëllim bërjen të
krahasueshëm të këtij treguesi, për shkak të madhësive të ndryshme të
ekonomive, investimet e huaja direkte (IHD) janë vënë në raport me produktin e
brendshëm bruto (PBB) për secilin vend. Të dhënat e përdorura për llogaritjen e
raportit bazohen në të dhënat IHD dhe PBB të matura në Euro, nga viti 2002 deri
në fund të vitit 2012. Ne figuren e meposhtme jane I.H.D/P.B.B, ne Euro, te
vendeve te rajonit. Sikurse mund të shikohet edhe nga grafiku, në fund të vitit
2009, pesha e investimeve të huaja direkte (IHD) ndaj produktit të brendshëm
bruto (PBB) në Shqipëri ka qënë më e larta në rajon (8.1%), e ndjekur nga
Kroacia (4.6%), Serbia (4.5%), Maqedonia (2.7%), dhe Bosnja dhe Hercegovina
(1.4%).Vihet re se rritja e IHD gjatë tre viteve të fundit në Shqipëri, është
shoqëruar me uljen e IHD për vendet e tjera të rajonit. Gjatë dhjetëvjeçarit të
fundit, në vendet e rajonit vlerën maksimale të IHD ndaj PBB e ka arritur
Serbia në vitin 2006 (17%), dhe po ky vend ka arritur edhe vlerën minimale të
IHD ndaj PBB në vitin 2000 (0.85%). E llogaritur vetem per periudhen 2002-2012
peridhe studimi, per te cilen Euro ka hyre ne qarkullim ne vitin 2002. Totali i
ndihmës së huaj gjatë viteve 2000-2010 ka qenë rreth 3.71 miliard €1, nga të
cilat rreth 2.17 miliard € (rreth 58%) kanë qenë grante dhe 1.54 miliard € në
hua (rreth 42%). Që në vitin 2000, nivelet e ndihmës së huaj kanë qëndruar në
kufijtë e 240-405 milion € në vit. Figura e meposhtme tregon shpërndarjen e
ndihmës së huaj përgjatë kësaj periudhe kohore (2000-2010). Siç tregohet në
figurën më poshtë, në 3 vitet e fundit, rritja e huave jokoncesionare
(tregtare) ka kompensuar rënien e qëndrueshme të granteve. Nga figura e
mesiperme shihet se grantet e dhena ne Euro, jane me te larta se huate qe jane
dhene nga vende te tjera, dhe qe jane shuma qe jane futur ne Ekonomine
Shqiptare. Keto lloj shumash kane stimuluar perdorimin e Euros, duke qene se
ajo ka qene pjesmarrese drejtperdrejt ne ekonomi me ane te I.H.D.
IV.1. PËRBËRJA E
NDIHMËS SË HUAJ. o Simbas llojeve te I.H.D. Gjatë periudhës 2000-2010, ndihma e
huaj është ofruar në formë granti dypalësh, huaje shumëpalëshe, granti
shumëpalësh, huaje jokoncesionare dhe huaje dypalëshe (Figura 1.2). Në vitin
2000, pjesa më e madhe e ndihmës së huaj të angazhuar ishin grante që përbënin
68% të totalit të fondeve të angazhuara, ndërsa në vitet që pasuan ky lloj
financimi është ulur me 10%. Grantet dypalëshe u pakësuan dy vitet e fundit dhe
pritet të pakësohen më tej pasi disa donatorë dypalësh po largohen gradualisht.
Shumica e huave janë dhënë nga donatorët shumëpalësh dhe janë të orientuara
drejt sektorëve të infrastrukturës, energjisë, shëndetësisë, arsimit dhe
reformave sociale. Rënia e granteve dypalëshe është kompensuar nga rritja e
huave jokoncesionare dypalëshe, duke çuar në mbështetje relativisht stabël nga
ana e partnerëve dypalësh. Grantet shumëpalëshe dhe huatë koncesionare kanë
qenë të ndryshme, por vazhdojnë të shfaqin prirjen e fortë për rritje. Vitet e
fundit vihet re rritje e huave koncesionare dhe jokoncesionare nga burime
dypalëshe, duke shënuar nivelet më të larta.
Huate Simbas Donatoreve
te I.H.D. Në vitin 2008, për shkak të rritjes së fuqishme ekonomike, Shqipëria
ka arritur statusin e vendit me të ardhura të mesme dhe si e tillë nuk përfiton
më nga financimet koncesionare me zero interes të IDA-s, por kualifikohet për
hua tregtare nga IBRD, duke lëshuar sinjale pozitive për investitorët dhe
tregjet financiare për të ardhmen ekonomike të vendit. BEI dhe BERZh-i
vazhdojnë të jenë burimi kryesor i huave jokoncesionare, me një portofol
përkatësisht prej rreth 297 milion € dhe 271 milion €, kryesisht në
energjetikë, transport, ujësjellës-kanalizime dhe arsim. Banka e Këshillit të
Europës (CEB) ka miratuar portofole projektesh me vlerë rreth 120 milion €, të
cilat mbështesin shëndetësinë, arsimin, punësimin dhe strehimin social7. Banka
Botërore është donatori shumëpalësh kryesor që ka ofruar kryesisht hua
jokoncesionare prej rreth 279 milion € që nga viti 2000. Programi i ndihmës i
Bankës Botërore synon të kontribuojë në uljen e varfërisë dhe përmirësimin e
standardit të jetesës, krijimin e vendeve të reja të punës, përgjegjshmërinë në
qeverisje, infrastrukturën dhe shërbimet sociale. Gjatë periudhës 2000-2010,
burimi më i madh i kredive bilaterale ka qenë Gjermania/KfW me 16.3% e huave.
Në dhjetë vitet e fundit KfW ka ofruar kredi në vlerë 236 milion €. Mbështetja
është përqëndruar kryesisht në: energji, ujësjellës-kanalizime dhe zhvillimin e
sektorit privat. Gjatë së njëjtës periudhë, Italia ka qenë donatori I dytë më i
madh dypalësh duke siguruar ofrimin e një angazhimi financiar prej rreth 228
milion € (ose 15.5% të totalit të huave). Huatë italiane janë të fokusuara
kryesisht në: infrastrukturë, energji dhe zhvillimin e sektorit privat.
Protokolli i ri i Bashkëpunimit për Zhvillim 2010-12 përfshin 28 milion € në hua
për të mbështetur projekte në bujqësi dhe sigurinë ushqimore, zhvillimin e
NVM-ve dhe sektorin privat si dhe në transport.
Angazhimet gjatë
2009-2010 tregojnë një rritje të huave dypalëshe. Gjermania është bërë burimi
kryesor i huave dypalëshe, duke dhënë 137 milion €, ose 33% të totalit të
huave. Më pas vjen një tjetër donator dypalësh, Italia, që gjatë dy viteve ka
dhënë 71 milion €, ose 17% të totalit të huave. Bankat/donatorët shumëpalësh
vazhdojnë të jenë burim i konsiderueshëm huash jokoncesionare, duke ofruar
përkatësisht 53 milion € (BEI), 50 milion € (BERZh), 40 milion € (CEB) dhe 31
milion € (BIZh). Strategjia e re e Partneritetit me Shqipërisë (CPS) e Bankës
Botërore për vitet 2011-2014 parashikon huadhënie mbi bazë politikash prej
rreth 71 milion € (100 milion USD) që do të fokusohen në reformat sektoriale të
shërbimeve sociale dhe në reforma më të gjera që mbështetin rritjen ekonomike
dhe konkurrueshmërinë. o Grantet Simbas Donatoreve te I.H.D. Nga donatorët
dypalësh, Gjermania është donatori kryesor me një kontribut grantesh me vlerë
totale 189 milion € në dekadën e kaluar. Ndihma e Gjermanisë është fokusuar në:
ujësjellës-kanalizimet, energjetika dhe zhvillimi ekonomik e social. Në kuadër
të dy Protokolleve të fundit Dypalëshe të Bashkëpunimit që mbulojnë periudhën
2008-2011, është ofruar ndihmë me vlerë 168.45 milion €, nga të cilat 18.7%
janë në formë grantesh. SHBA (që jep ndihmë kryesisht përmes Agjencisë
Amerikane për Zhvillim Ndërkombëtar [USAID]) është donatori i dytë kryesor me
124 milion € ndihmë në formë grantesh në mbështetje të tranzicionit dhe
zhvillimit.
Ndihma e huaj në
Shqipëri (R A PORT I I PROGR E S I T 2 0 0 9 - 2 012 | 13) afatgjatë përmes
zbatimit të programeve si: promovimi i rritjes ekonomike dhe begatisë;
qeverisja e drejtë dhe demokratike; investimi në njerëz; arritja e paqes dhe e
sigurisë, si dhe reformat anti-korrupsion në administratën publike dhe në
fushën e drejtësisë. o Angazhimi per I.H.D, simbas donatoreve. Gjatë periudhës
2009-2010, Komisioni Europian vazhdoi të jetë donatori shumëpalësh kryesor me
179 milion € të ofruara, ose gati 50% të vlerës totale të granteve. IPA 2010 me
buxhet 93.6 milion € do të financojë projekte në fusha kyçe si: reforma në
polici dhe forcimi i shtetit të së drejtës, forcimi i kapaciteteve
administrative, mjedisi dhe siguria ushqimore, infrastruktura, furnizimi me ujë
dhe sektori i transportit (rrugët lokale). Në kuadrin e Dokumentit të
Planifikimit Indikativ Shumëvjeçar (MIPD) 2011-2013, janë parashikuar edhe
288.8 milion €, të gjitha në formën e granteve. Ndër donatorët dypalësh, Italia
ka dhënë vlerën më të madhe të granteve gjatë 2009-2010 me 44 milion € (ose 12%
të vlerës totale të granteve). Nga 56 projekte aktualisht në zbatim, 45 nisma
janë në grante. Protokolli I ri i Bashkëpunimit për Zhvillim 2010-2012 i
siguron Shqipërisë grant 3 milion € për asistencë teknike si edhe 20 milion €
si marrëveshje borxhi swap për të financuar projekte në arsim, shëndetësi dhe
punësim. Ofrues të konsiderueshëm ndihme janë edhe SHBA, Greqia dhe Zvicra që
kanë dhënë përkatësisht 32 milion (9%) €, 30 milion (8%) € dhe 17 milion (5%)
€.I.H.D.Angazhuar. Sic duket edhe me lart nga figura, nga donatoret me I
angazhuari per I.H.D, ka qene K.E, me angazhim deri ne masen e 500 mil. euro, e
ndjekur nga Gjermania, dhe BERZH dhe B.E.I. te cilet kane pasur planet te tyre
per I.H.D. ne vendin tone. o Levrimi i I.H.D, simbas donatoreve. Pervecese
angazhimit donatoret kane zbatuar konkretisht planet te tyre te investimeve
nepermjet I.H.D, ne ekonomine shqiptare, simbas formave te tyre te investimit,
te percaktuar ne projekte konkrete Investimesh. Me posht jepen te dhena per
levrimin e I.H.D, nga donator te ndryshem, per peridhen qe studiohet 2002-2012.
Nga figura duket se vendin e pare ne levrimin e ze K.E e ndjekur nga B.B. dhe
nga B.E.I, BERZH, Gjermani e Itali, etj. Ne lidhje me C.E.B, duhet te thuhet se
nuk ka ndonje pozicion te pershtatem per levrimin konkret te I.H.D, ne Euro ne
vendin tone. Gjatë periudhës 2000-2010, vihet re rritje e konsiderueshme e normës
së lëvrimit nga donatorët si dypalësh edhe shumëpalësh, krahasuar me periudhën
2000-2008. Kjo do të thotë se Qeveria ka arritur të përthithë më mirë fondet si
rezultat i forcimit të planifikimit dhe kapaciteteve zbatuese në Shqipëri.
Totali i ndihmës së huaj të angazhuar për projektet e reja gjatë periudhës
2009-2010 ka qenë 747 milion €. Mbi 50% e ndihmës totale është angazhuar nga
tre donatorë: KE-ja, Gjermania dhe Italia. Donatorët shumëpalësh më të mëdhenj
vazhduan të jenë KE-ja me 177 milion € (ose 23.7%), BEI me 54 milion (7.2%),
BERZh-i me 50 milion € (6.7%), CEB me 40 milion (5.4% €) dhe BIZh-i me 31
milion € (4.2%). Nga donatorët dypalësh, angazhimet më të mëdha janë bërë nga
Gjermania me 143 milion € (19.2%), Italia me 87 milion € (11.7%), Greqia me 34
milion € (4.6%) dhe SHBA-ja me 31 milion € (4.1%).
SIPAS STATUSIT Simbas
statusit I.H.D. llogariten me zerat : o Planifikuar o Ne vazhdim o Perfunduar.
Baza e të dhënave e donatorëve përfshin projekte që janë në vazhdim (1.93
miliard €) apo të planifikuara (0.54 miliard €) dhe kanë fonde të siguruara.
Aty përfshihen gjithashtu projektet e përfunduara (1.74 miliard €) dhe disa
shënime mbi programimin indikativ. Situata në 2002-2012, jepet nga grafiku më
poshtë: Nga grafiku duket se pjesa me e madhe e I.H.D jane ne proces e siper ne
vazhdim te implementimit te tyre ne terren simbas projekteve, qe jane ne masen
e 46 %. Me pas ne procesin Perfunduar jane 41 % e projekteve dhe mases se
I.H.D. Ne zerin vetem te planifikuar jane vetem 13 % e I.H.D. Per sa me lart
tregon se shume I.H.D. kane perfunduar dhe pjesa tjeter jane duke u future ne
ekonomine e vendit, shuma te medha te valutes Euro.
IV. 2. Investimet ne
Euro me financim te brendeshem. Keto jane shuma te investimeve ne valuten Euro,
te cilat ne forme projektesh jane investuar ne sektore te ndryshem ne vend.
Tabela me poshte tregon nivelet e investimeve me financim të brendshëm në
sektorë të ndryshëm, siç janë regjistruar në buxhetin e Shtetit. Transporti,
Ujësjellës-Kanalizimet, Arsimi dhe Shëndetësia janë sektorët që kanë përfituar
përqindjen më të lartë të investimeve nga projektet me financim të brendshëm.
Shic shkohet edhe nga Investimet te brendesheme jane investuar shuma te medha
ne Euro, ne sektore te ndryshem te ekonomise. Te gjitha keto lloj investimesh
ne euro, I japin impuls ekonomise se vendit per perdorimin masiv te Euros ne
vend. Përqendrimi relativisht i lartë i mbështetjes së huaj por edhe I qeverise
se vendit në sektorët e mësipërm do të vazhdojë edhe për disa vite. Disa
sektorë përfitojnë shumë ndihmë të huaj sepse përveç investimeve, kanë nevojë
për asistencë teknike të fuqishme. Por, do të ketë një prirje për ngushtimin e
diferencave ndërmjet sektorëve. Gjithashtu, huatë gjysmëtregtare që po u jepen
disa sektorëve, kryesisht energjetikës, do të bëhen plotësisht tregtare nisur
nga prirjet e shkaktuara nga kalimi i Shqipërisë në vend që nuk mund të
përfitojë më nga huatë me interes zero , si dhe përdorimi i huave nga
bilateralët. vNISMAT
E REJA TË DONATORËVE Duke pasur në fokus agjendën e integrimit europian,
Komisioni Europian dhe Gjermania kanë angazhuar një shumë totale prej 5.5
milion € për projekte që fillojnë nga viti 2012 e ne vazhdim. Suedia angazhoi
edhe 1.6 milion € për zbatimin e SPI-së, ndërsa Zvicra 0.8 milion €. Po keshtu
edhe vendet te tjera te B.E-se dhe me gjere kane plane per I.H.D, ne shuma te
medha ne vendin tone. vPRIORITETET E ARDHSHME Ne lidhje me
I.H.D, ne vend, qeveria me qellim thitjen e tyre ka disa prioritete te punes se
saj, ku disa prej te cilave jane ; ü Mbështetje për
forcimin e kapaciteteve të institucioneve shqiptare që të përballojnë procesin
e integrimin europian dhe zbatimin e MSA-së në qeverisjen qendrore. ü
Mbështetje për zbatimin e Sistemit të Planifikimit të Integruar. ü
Mbështetje për zbatimin e Reformës në Administratën Publike dhe krijimi i
Universitetit të Administratës Publike. vBASHKËRENDIMI I
DONATORËVE Donatoret qe kane investuar dhe kane projekte per I.H.D, ne vendin
tone, kanenevoje per te bashkrenduar me njeri-tjeterin. Ne kete kuader eshte detyre
e qeverise qe ne bashkepunim me donatoret te organizoje punen pe bashkrendimin
e planeve te tyre te investimit ne vend. Grupi Sektorial i Punës për
Administratën Publike që kryesohet nga Delegacioni i BE-së dhe ku marrin pjesë
donatorë aktivë si Zvicra, Suedia dhe Gjermania, ka diskutuar çështjet që kanë
të bëjnë me ligjin e shërbimit civil si dhe me reflektimin e rekomandimeve të
Opinionit të KE-së. Grupi Mbështetës i SPA-së, që është strukturë e përbashkët
qeveri-donatorë, trajton zbatimin e SPI-së dhe çështjet e Fondit të Besimit të
SPA-së. Gjatë 2009-2010, Grupi i Mbështetjes i SPA-së organizoi tre takime ku
shqyrtoi progresin dhe aktivitetet, si edhe miratoi shtyrjen e Fondit
Shumëpalësh të Besimit të SPA-së deri në shtator 2012. Per te pasur me te qarte
bashkrendimin e punes per I.H.D. te donatoreve ne vend, eshte e detyrueshme te
dihet se kush jane donatoret active me investime ne vendin tone. Figura me
posht paraqet donatoret me active dhe me pontencial qe operojne me I.H.D. me
monedhen Euro ne vendin tone. Projeksioni me posht jep te dhenat bazuar ne
faktin se sa aktive jane ne mardheniet me vendin tone, per te ofruar projekte
te I.H.D. donatoret te ndryshem. Shic shiet edhe nga figura me lart, peshen me
te madhe ne donatoret e ze BERZH i cili eshte me aktivi me projekte qe arrijne
deri ne masen 22 % te tyre. Me pas ky donator ndiqet nga BEI. qe ka zerin me 22
%, dhe I ndjekur nga CEB me 17 %. Me vazhdim BIZH. Me 11%, KE me 9 %, e I
ndjekur nga te tjere. Ndikimi i faktoreve te ndryshem ne I.H.D. C‘do vend
harton politika te brendeshme me qellim thithjen e sa me shume I.H.D. me qellim
rritjen e ekonomise se tij. Por treguesit te politikave qe ndjek vendi dhe
zbatimi ne praktik i tyre, ben qe te perftohet perceptimi se sa efektive do te
jene I.H.D, per vendin. Per kete studiohen disa faktore qe ndikojne se sa
mundesi, dhe sa kushte pozitive ka dhe ofron vendi per te marre sa me shume
I.H.D. nga donatoret. Ne figuren me poshte jepen disa nga projeksionet qe vendi
yne radhitet ndaj disa vendeve te B.E-se dhe rajonit, per pikat te dobeta te
klimes se te berit biznes, te dhena keto qe ndikojne drejtperdrejt ne
perceptimin qe kane donatoret per I.H.D. drejt vendit tone. Axhenda e
papërfunduar në klimën e biznesit është ilustruar nga pikat e dobëta e të bërit
biznesit . Ato pika të dobëta, kryesisht të zakonshme në vendet e studiuara,
dhe lidhen me kuadrin rregullator të biznesit që rregullojnë transaksionet
pronësore dhe banesore dhe industrinë e ndërtimit, si dhezbatimi i kontratave.
Shqiperia, megjithatë, ka arritur të përmirësojë shumë dimensione të saj të
klimës së biznesit prap ngelet shume mbrapa ne krahasim me vendet afer saj.
Gjithashtu, disa vende në rajon renditen relativisht mirë në aspektin e
lehtësive për të paguar taksat. Por është e rëndësishme të theksohet se këta
tregues kapin aspekte të caktuara rregullatore dhe ligjor në dhjetë fusha të
politikës, por ka aspekte të tjera të klimës së investimeve dhe praktikat e
biznesit që mund të jenë të rëndësishme për investime dhe rritjen ekonomike (p.sh.,
cilësia e infrastrukturës dhe pabarazia në tatimin e firmave formale ndaj atyre
joformale), të cilat mund të jenë pengesë e rëndësishme për investimet e
brendshme dhe të jashtme. Vendet në rajon duhet të shkëmbejnë praktikat më të
mira në mjedisin ligjor dhe rregullator si dhe aspekte të tjera të klimës së
investimeve në mënyrë që përmirësimet mund të jetë gjithëpërfshirëse dhe të
shpejta. Kjo është e rëndësishme jo vetëm për të tërhequr investitorët e huaj,
por edhe për të shërbyer si një pikë referimi për reformat dhe nxitur rritjen
ekonomike. vLlogarite
financiare te I.H.D. Per te pare ne forme tjeter I.H.D. I shohim nga
kendveshtrimi I llogarive financiare te tyre ne kapital. Figura me poshte jep
te dhena totale per llogarite financiare te I.H.D. ne vend. Flukset neto në
llogarinë kapitale dhe financiare regjistruan një bilanc pozitiv prej 607.4
milionë eurosh gjatë nëntë muajve të parë të vitit 2012, duke siguruar mbulimin
e deficitit korent në masën 90.5%. Flukset neto në këtë llogari rezultuan rreth
6.5% më të ulëta në terma vjetorë dhe përbëjnë rreth 8.3% të PBB-së. Bazuar në
shpërndarjen në detyrime dhe mjete, pjesa më e madhe e flukseve financiare
hyrëse (detyrimet) ishin në trajtën e investimeve të huaja direkte dhe
investimeve të tjera, ku një rol kryesor luan huamarrja private dhe ajo
shtetërore. Në flukset financiare dalëse (mjete), rolin kryesor e luajtën
monedhat dhe depozitat e sistemit bankar vendas jashtë. Gjatë nëntëmujorit të
parë të vitit 2012, investimet e huaja direkte neto (hyrëse – dalëse) rezultuan
rreth 541.4 milionë euro, ose rreth 21.2% më të larta krahasuar me të njëjtën
periudhë një vit më parë. Analiza e dinamikës vjetore së IHD-ve tregon se
rritja e tyre i detyrohet hyrjes së kapitaleve në formën e letrave me vlerë të
pasurisë (aksione) dhe riinvestimeve të fitimeve të investimit direkt të cilat
pësuan një rritje të lehtë me rreth 4.7% në terma vjetorë. Ne perfundim duket
qarte se I.H.D. kane nje rol te pa zevendesushem per futjen ne ekonomine e
vendit te monedhes Euro, dhe duke investuar behet te mundur te kryhen
operacione me monedhen Euro, duke anashkaluar monedhen Lek. IV.3. Remitancat
Remitancat janë transfertat neto pa kundërshpërblim për/nga jashtë vendit. Këto
transferta ndryshe njihen si dërgesa të emigrantëve. Ato janë një komponent
thelbësor në llogarinë korrente të Bilancit të Pagesave. Remitancat nëpërmjet
transfertave bankare që dërgojnë emigrantët në vendin e origjinës kanë një rol
të rëndësishëm në nivelin e të ardhurave, në cilësinë dhe standardin e jetesës apo
në ekonominë e vendit përfitues, dhe perdorimin e monedhes Euro ne vend ku
shkojne keto remitanca. Remitancat duhen pare ne format e meposhteme ; a)
Remitancat ne vite te ardhura nga vendet te ndryshme ne vend ne Euro. b)
Remitancat ne raport me Eksportet. c) Remitancat ne raport me I.H.D.(Investimet
te Huaja Direkte). d) Remitancat ne raport me P.B.B.(G.D.P). Remitancat jane :
o Remitanca Hyrese. Qe hyjne ne vendin tone nga vende te tjera. o Remitanca
Dalese. Qe dalin nga vendi yne drejt vendev te tjera.
IV. 3.a. Remitancat ne
vite te ardhura nga vende te ndryshme. Le te japim disa te dhena te
pergjithshme ne lidhje me keto remitanca. Figura ne fazhdim jep te dhena per
sasite te remitancave qe kane hyre ne vendin tone, ne vite te ndryshme per
periudhen kur euro ka hyre ne qarkullim (2002-2012). Remitancat në këtë dhjetë
vjeçar kanë pasur tendencë rritëse në gjysmën e parë te kesaj dekade,
përkatësisht nga 693 milion Euro në vitin 2002 në 952 milion Euro në vitin
2007. Nga ana tjetër pesë vitet e fundit tregojnë një rënie të remitancave nga
952 milion Euro në vitin 2007 në 675 milion Euro në vitin 2012.Duket se ne
periudhen e krizes ekonomike ka dhene edhe efektin e vet ne remitancat hyrese
te cilat ne vitet te fundit kane ardhur duke u ulur, kjo nga humbja e punes se
emigranteve. Figura ne vazhdim jep te dhenat per ndryshimet te remitancave te
llogaritur ne %, per periudhen e vitit llogaritur me vitin paraardhes.
Gjatë harkut kohor prej
dhjetë vitesh remitancat shënojnë rritjen më të madhe në vitin 2006 ku dërgesat
e emigrantëve janë rritur 15.8% krahasuar me vitin 2005. Rënien më të madhe
remitancat e kanë shënuar në vitin 2008 ku janë ulur me 13.01% krahasuar me
vitin 2007. Arsyet lidhur me maksimumin dhe minimumin e arritur të dërgesave të
emigrantëve lidhen dhe me faktin nëse ekonomia globale dhe kryesisht ajo e
vendeve të zhvilluara ku emigrantët punojnë dhe jetojnë ndodhet aktualisht në
recesion apo ekspansion ekonomik. Faktet tregojnë që kriza ekonomike globale e
vitit 2008 ka ndikuar drejtpërdrejtë në remitancat e vendit tonë. o Pervecese
Remitancave Hyrese kemi edhe nje pjese te Remitancave Dalese. Remitancat dalese
jane shuma ne Euro, qe dalin nga vendi yne drejt vendeve te tjera. Keto jane
shuma te cilat ne formen e kapitaleve dalin prej vendit tone, qe jane fitime
nga bizneset e huaja ne vend, apo nga shtetas te tjere, te punesuar ne vendin
tone, dhe qe dergojne ne vende te tjera shuma ne Euro. Me posht po paraqesim ne
forme grafike te dhena per keto lloj Remitancash. Shic shihet ne total remitancat
hyrese jane ne masen prej 669.57 milion Euro, ndersa remitancat dalese kane
qene ne masen 50.08 milion Euro. Ne vendin tone remitancat kane sjelle nje
shume e cila eshte diferenca e ketyre dy lloj remitancave. Kjo shume prej
Remitanca Hyrese – Remitanca Dalese eshte ne masen prej 619.49 milion Euro. Kjo
sasi Euro eshte ne qarkullim ne ekonomine e vendit tone, e cila eshte ne
qarkullim dhe ka rol te vetin ne zevendesimin e Euros me Lek. vRemitancat
simbas vendeve te origjines. Ne vendin tone kane hyre remitanca nga vende te
ndryshme te botes. Vende te ndryshme simbas numerit te shtetasve shqiptare qe
jetojne ne to, kane kryer edhe transferta ne Euro, duke kontribuar ne sasine
totale te Euros se futur ne vendin tone. Vende te origjines nga vijne
remitancat, jane te ndryshme simbas kapaciteteve qe ato fusin shuma te
remitancave ne ekonomine e vendit tone. Keto vene origjine jane me shuma te
ndryshme kontributesh. Nje pjese e vendeve kane pjese te vogel dhe te pa
rendesishem ne kontributin qe emigrantet bejne me remitancat drejt vendit tone.
Keto vende mund ti percaktojme me poshte te cilat jane vende qe nuk kane
kontribut te larte ne dergesat te emigranteve drejt vendit tone, kjo per faktin
se edhe masa e shtetasve shqiptare te cilet jetojne dhe punojne ne keto vende
jane te paket ne numer. o Vendet me dergesa te vogla te remitancave drejt
vendit tone. Vendet te mesiperme nuk kane rol kryesor ne dergesat te
emigranteve drejt vendit tone, per arsye edhe pasha qe zene ne dergesat te tyre
jane te vogla.
Me poshte kemi
paraqitur grafikisht disa vende te ndryshme te botes, te cilat kane kontribuar
me remitanca ne vendin tone. Ne vendin tone ne lidhje me dergesat te
emigranteve ose remitancat, duket se peshen me te madhe e zene remitancat te
cilat vijne nga vendet qe gjeografikisht jane afer vendit tone, apo ne kufi me
vendin tone. Me larte jane vendet te cilat kane peshen me te madhe te
kontributit me remitanca ne vendin tone, sepse edhe numeri I shtetasve
shqiptare qe punojne dhe jetojne ne keto vende eshte I madh. Shic shihet vendin
kryesor e ze Greqia, e ndjekur nga Italia dhe nga Sh.B.A-ja. Ne Greqi dhe Itali
numri I shqiptareve qe jane ne keto vende eshte shume I madh ne krahasim me
vende te tjera te B.E-se apo edhe SH.B.A-se.Ne Greqi llogariten te jene rreth
600 mije Shqiptare qe jetojne ne kete vend.Ne Itali llogariten te jene rreth
400.000-450.000 shtetas Shqiptare qe jetojne ne kete vend. Per te pare dukshem
ndryshimin e dergesave te remitancave te emigranteve, duket qarte nga grafiku I
meposhtem. Grafiku paraqet dergesat te emigranteve per tre vitet te fundit,
2010-2011-2012.
Duket qarte se dergesat
jane me te medhaja ne vitin 2010 me 690 mil.euro. Ne vitin 2011 dergesat ulen
ne 665 mil euro, dhe ne vitin 2012 kemi nje rritje te lehte ne 675 mil. Euro.
Keto dergesa jane shprehje e ndryshimit te krizes globale, ku ne vitin 2010 ajo
kishte filluar dhe emigrantet nga frika e humbjes se depozitave te tyre kane
rritur dergesat ne vendin tone. Ne vitin 2011 per shkak te vazhdimit te krizes
globale , e cila ka ndikuar tek te ardhurat te emigranteve te cilat jane ulur,
per shkak te humbjes se vendeve te punes qe ata kane pasur ne vendet ku
jetonin. Ne vitin 2012 per shkak se jane marre masat antikrize nga
Institucionet Financiare Boterore dhe Europiane, dhe nga takimet te vazhdueshme
te vendeve te zhvilluara, jane shfaqur edhe shenjat te para te kalimit te
krizes ekonomike. Kjo faze e kalimit te krizes ekonomike ne vendet te
Eurozones, por edhe me gjere eshte pasqyruar edhe ne dergesat qe emigrantet
kane bere drejt vendit tone. Ne grafikun e mesiperm jane te pasqyruar keto
ndryshime vetem per keto tre vitet te fundit, ku kriza ekonomike financiare
globale ka qene prezent. IV. 3.b. Remitancat ne raport me Eksportet. Remitancat
te pare ne raport me Eksportet, shprehin te ardhurat nga emigrantet kundrejt te
ardhurave ne Euro qe futen ne vendin tone nepermjet eksporteve me vendet te
ndryshme, te prodhimeve te brendeshme te vendit tone dhe qe eksportohen drejt
vendeve jasht Shqiperise. Eksportet përfaqësojnë vlerën e gjithë mallrave/shërbimeve
të shitura/kryera jashtë vendit. Të dyja këto vlera kanë rëndësi për ekonominë
kombëtare dhe standardin e jetesës në vend. Në shtrirje kohore dhjetëvjeçare
2002 - 2012, pozicionimi i këtyre dy vlerave me njëra tjetrën na paraqitet
tepër interesant. Në harkun kohorë 2002 – 2007 remitancat qëndrojnë në vlerë më
të lartë se eksportet duke dëshmuar një ekonomi të dobët prodhuese që bazohej
tek dërgesat e shtetasve pjesë e tregut të punës jashtë vendit. Në vitin 2008
kjo diferencë ndryshon dhe ky është viti i parë në të cilin vlera e mallrave
dhe shërbimeve të shitura jashtë vendit qëndron më lart se vlera e parave që
ekonomia vendase përfton nga dërgesat e emigrantëve. Diferenca u lëkund përsëri
në vitin 2009 ku remitancat shënuan një vlerë më të lartë se të ardhurat nga
eksporti. Tre vitet e fundit shënojnë një rritje në vlerë për eksportet duke
krijuar edhe një diferencë progresive eksport kundrejt remitancave me vlerë
pozitive. Grafiku i te dhenave per Remitancat dhe Eksportet per periudhen 2002-2012.
Te pare ne raport me Eksportet ne periudhen 2002-2012 remitancat te shprehura
ne % kane trendin te paraqitur ne figuren ne vijim. Ne kete trend shikohet se
remitancat kane tendence uljeje, ne % e tyre ne raport me Eksportet. Ne fundin
e vitit 2012, kemi nivelin me te ulet te shprehjes se ketyre remitancave, ne %
e tyre ne raport me Eksportet vendase ndaj vendeve te tjera. Keto vlera ne % ne
vitet 2002 remitancat kane vleren e 200 % ne raport me eksportet. Por ne
vazhdimesi kane trend ulejeje, ku ne vitet 2006- 2007 ka nje tendence rritje te
lehte, por qe vazhdon ne renie, dhe ne vitin 2009 ka nje tendence te lehte
rritje, kjo per shkak te frikes se krizes se eurozones, ku emigrantet kane
terhequr te ardhuat te tyre nga bankat ku jetonin, duke I derguar per ne vendin
tone. Ne vitin 2012 per shkak te krizes globale, dhe krizes se eurozones,
sidomos per shkak te krizes Greke dhe Italiane, kemi % me te ulet te
remitancave ne raport me eksportet, ne vlerat valutore ne euro. Me posht eshte
grafiku qe tregon % e remitancave ne raport me Eksportet, te cilat jane per
vitet 2000-2012, ku duket qarte trendi uljeje i remitancave/eksporteve. Në tre
vitet e fundit (2010-2012) eksportet janë shumë më të mëdha në vlerë krahasuar
me remitancat. Gjatë këtyre tre viteve remitancat kanë qenë thuajse konstante,
ndërsa eksportet janë rritur nga një miliard e njëqind e shtatëdhjetë e dy
milion euro në vitin 2010 në një miliard e pesëqind e gjashtëdhjetë e dy milion
euro në vitin 2012. Krahasimi i remitancave dhe eksporteve, dhe raportit
ndërmjet dy vlerave, synon të hulumtojë mbi trendin e ekonomisë së brendshme
dhe kontributin në bilancin e pagesave kombëtarë. Nëse në vitin 2002,
remitancat ishin sa dyfishi i vlerës së eksporteve në vitin 2012 kjo vlerë e
dërgesave të emigrantëve nga jashtë përbën vetëm 50% të vlerës së eksporteve.
Ky ndryshim i theksuar e ka bazën tek rritja e vlerës së eksporteve gjatë
dhjetë viteve. Të dhënat për hulumtim janë marrë nga databaza e Bankës
Botërore. Vendet kryesore nga ku e kanë origjinën dërgesat e emigrantëve
shqiptar janë Greqia, Italia, Shtetet e Bashkuara të Amerikës, Maqedonia,
Gjermania dhe Kanadaja. Këto gjashtë vende kanë peshën kryesore të remitancave
me Shqipërinë duke qenë se përbejnë 98% të totalit. Vendet e tjera përbëjnë një
përqindje shumë të ulët, vetëm 2% të totalit, megjithatë është interesante të
shohësh vendet e huaja prej nga shtetasit tanë dërgojnë të ardhurat e tyre.
Greqia dhe Italia janë
dy vende kryesore ku shtetas shqiptarë kanë emigruar dhe punojnë e jetojnë.
Greqia është vendi me vlerat më të larta të remitancave hyrëse. Vlera e
dërgesave shënon 310 243 000 Euro (treqind e dhjetë milionë e dyqind e dyzetë e
tre mijë Euro) dhe përbën 47% të totalit. Pas Greqisë vlerën më të lartë të
dërgesave të emigrantëve drejt Shqipërisë e shënon Italia me 248 710 000 Euro
dërgesa (dyqind e dyzet e tetë mijë e shtatëqind e dhjetë mijë euro). IV. 3.c.
Remitancat ne raport me I.H.D.(Investimet te Huaja Direkte). I.H.D.Investimet e
huaja direkte, përfshijnë investimet e individëve dhe institucioneve të huaja
në ekonominë vendase. Nga studimi i I.H.D. ne vendin tone jane bere studime dhe
hulumtime, nga Institucione, apo nga Banka Kombetare Tregetare, per te marre te
dhena mbi raportin se si qëndron vlera e Remitancave tek Investimet e Huaja
Direkte. Të dy këta indikatorë janë flukse hyrëse të bilancit të pagesave dhe
janë dy tregues të rëndësishëm për rritjen e ekonomive kombëtare. Investimet e
huaja direkte, përfshijnë investimet e individëve dhe institucioneve të huaja
në ekonominë vendase, nëse investimi e bën investitorin pronar të më shumë se
10% të kapitalit të një ndërmarrje. Fondacioni si Open Data Albania ka
përditësuar të dhënat e Remitancave dhe Investimeve të Huaja Direkte për
periudhën 2010-2012. Gjatë këtij trevjeçari vlera e Investimeve të Huaja
Direkte është më e lartë se vlera e Remitancave. Në vitin 2010 shënohet edhe
diferenca më e lartë mes vlerës së remitancave si dërgesa të emigrantëve dhe
vlerës së investimeve të huaja direkte. Në këtë vit remitancat shënojnë 690 milion
euro ndërsa IHD janë në vlerën 789 milion euro. Ky është viti i parë kur
remitancat bien nën vlerën e investimeve të huaja direkte. Kjo diferencë në
favor të vlerës së investimeve të huaja vjen për shkak të rënies së dërgesave
të emigrantëve e njëkohësisht edhe si rrjedhojë e rritjes në vlerë të
investimeve të huaja direkte. Diferenca është zvogëluar në dy vitet pasardhëse
si 2011 dhe 2012. Në këto dy vite vlera e investimeve të huaja direkte ka rënë
përkatësisht në 717 dhe 727 milion euro. Megjithëse ne vlerë më të lartë se
vlera e remitancave, ecuria e dy viteve të fundit për investimet e huaja
direkte dëshmon sërish se ekonomia shqiptare mbështetet ende qëndrueshëm tek
dërgesa të shqiptarëve që punojnë jashtë vendit. Tendenca për të pasur investime
të huaja dhe treg më të mirë punësimi në vend, është ende tepër e brishtë dhe
jo e qëndrueshme. Remitanca=8.576. I.H.D=5.028. Diferenca = Remitanca- I.H.D.=
8.576-5.028= 3. 548 mil.Euro. Remitancat dhe I.H.Direkte. Figura e meposhtme
paraqet lidhjen midis Remitancave dhe I.H.D. ne vite. Nga studimi i te dhenave
te mesiperme duket qarte se remitancat zene nje vend me te madh ne raport me
I.H.D. ne vend. Te ardhurat nga remitancat sic e kemi shpjeguar edhe me lart
kane pasur nivelin me te larte te tyre ne vitet 2006-2007 dhe me pas trendi ka
qene ne renie. E kunderta ndodh me I.H.D. te cilat kane trend progresiv ne
rritje per periudhen 2002-2012. Kjo shpjegohet me faktin se I.H.D. per te ulur
efektin e krizes globale, firma te ndryshme apo me ane te fondacioneve te
ndryshme, Institucionet Financiare Europiane te cilat duke operuar me monedhen
Euro, kane investuar ne vendin tone shuma qe kane ardhur duke u rritur. E pare
ne raport me I.H.D. ne periudhen 2002-2012 remitancat te shprehura ne % kane
trendin te paraqitur ne figuren ne vijim. Ne kete trend shikohet se remitancat
kane tendence uljeje, ne % e tyre ne raport me Eksportet. Ne fundin e vitit
2012, kemi nivelin me te ulet te shprehjes se ketyre remitancave, ne % e tyre
ne raport me Eksportet vendase ndaj vendeve te tjera. Keto vlera ne % ne vitet
2002 remitancat kane vleren e 500 % ne raport me eksportet. Por ne vazhdimesi
kane trend ulejeje, ku ne vitet 2005- 2006 ka nje tendence rritje te lehte deri
ne 380 %, por qe vazhdon ne renie edhe ne vitin 2009. Ky raport ka nje tendence
te lehte rritje e vitet 2010 e ne vazhdim, kjo per shkak te krizes se
eurozones, ku nuk jane investuar shume ne vendin tone. Ne vitin 2012 per shkak
te krizes globale, dhe krizes se eurozones, sidomos per shkak te krizes Greke
dhe Italiane, kemi % me te ulet te remitancave ne raport me I.H.D, ne vlerat
valutore ne euro. Me posht eshte grafiku qe tregon % e remitancave ne raport me
I.H.D, te cilat jane per vitet 2002-2012, ku duket qarte trendi uljeje i
remitancave/I.H.D. Per periudhen tre vitet te fundit, ne vitet 2010-2012,
raporti midis Remitancave dhe I.H.D. eshte I shprehur ne grafikun e meposhtem
ne vijim. Kjo periudhe eshte bere per te pare se sa eshte ndryshimi I ketij
raporti vetem per periudhen e fundit tre vjecare te Remitancave/I.H.D-ve. Duket
qarte se remitancat jane me te medhaja ne vitin 2010 me 690 mil.euro. Ne kete
vit kemi I.H.D. ne masen me te madhe prej 789 mil. Euro.Ne vitin 2011 dergesat
ulen ne 665 mil euro. Ne kete vit kemi I.H.D. ne masen prej 717 mil. Euro. Ne vitin
2012 kemi nje rritje te lehte ne 675 mil. Euro. Po ne kete vit kemi I.H.D. ne
masen prej 727 mil. Euro. Ne kete vit kemi nje rritje te lehte per I.H.D, prej
10 mil. Euro. Keto dergesa jane shprehje e ndryshimit te krizes globale, ku ne
vitin 2010 ajo kishte filluar dhe emigrantet nga frika e humbjes se depozitave
te tyre kane rritur dergesat ne vendin tone. Ne vitin 2011 per shkak te
vazhdimit te krizes globale , e cila ka ndikuar tek te ardhurat te emigranteve
te cilat jane ulur, per shkak te humbjes se vendeve te punes qe ata kane pasur
ne vendet ku jetonin. Ne vitin 2012 per shkak se jane marre masat antikrize nga
Institucionet Financiare Boterore dhe Europiane, dhe nga takimet te vazhdueshme
te vendeve te zhvilluara, jane shfaqur edhe shenjat te para te kalimit te
krizes ekonomike. Kjo faze e kalimit te krizes ekonomike ne vendet te
Eurozones, por edhe me gjere eshte pasqyruar edhe ne dergesat qe emigrantet
kane bere drejt vendit tone. Ne grafikun e mesiperm jane te pasqyruar keto
ndryshime vetem per keto tre vitet te fundit, ku kriza ekonomike financiare
globale ka qene prezent.
IV. 3.d. Remitancat ne
raport me P.B.B.(G.D.P). Prodhimi i Brendshëm Bruto (shkurt: PBB) ( en - Gross
domestic product , GDP ) është një tregues ekonomik që paraqet vlerën me çmimet
e tregut të të gjitha të mirave materiale dhe shërbimeve të prodhuara brenda
një shteti në një periudhë të caktuar (zakonisht një vit). Prodhimi i Brendshëm
Bruto nuk duhet ngatërruar me Prodhimin Kombëtar Bruto (PKB) i cili paraqet
vlerën me çmimet e tregut të të gjitha të mirave materiale dhe shërbimeve të
prodhuara nga burimet e punës dhe pronës së banorëve të një shteti brenda apo
jashtë atij shteti në një periudhë të caktuar. IV. 3.d. 1. P.B.B. (G.D.P). PBB
mund të llogaritet në tre mënyra, të cilat duhet, në parim, të japin të njëjtin
rezultat. 1. Llogaritja sipas prodhimit 2. Llogaritja sipas të ardhurave 3.
Llogaritja sipas shpenzimeve. Me posht po shqyrtojme thjeshte keto menyra te
llogaritjes se P.B.B. per te kuptuar se a kane vend remitancat ne P.B.B.
meqense ato jane te ardhura ne valuten Euro. 1. Llogaritja sipas prodhimit.
"Vlera e tregut e të gjitha mallrave dhe shërbimeve përfundimtare të
llogaritura gjatë 1 viti." Më e drejtpërdrejtë nga tre mënyrat e
llogaritjes është ajo sipas prodhimit, e cila mbledh rezultatet e çdo klase të
sipërmarrjes për të nxjerrë rezultatin e përgjithshëm. Kjo metodë përbëhet nga
tri faza: Llogaritja e Vlerës së Prodhimit (VP) të brendshëm nga aktivitete të
ndryshme ekonomike; Përcaktimi i Konsumit të Ndërmjetëm (KN), pra, kostoja e
materialeve, furnizimeve dhe shërbimeve të përdorura për të prodhuar mallrat
ose shërbimet përfundimtare Zbritja e Konsumit të Ndërmjetëm nga Vlera Bruto
për të marrë Vlerën e Shtuar Bruto të prodhimit të brendshëm. Simbolikisht, Vlera
e Shtuar Bruto = Vlera e Prodhimit - Vlera e Konsumit të Ndërmjetëm. Vlera e
Prodhimit = Vlera e shitjeve totale të mallrave dhe shërbimeve + Vlera e
ndryshimeve në inventar. Shuma e Vlerës së Shtuar Bruto të aktiviteteve të
ndryshme ekonomike duke shtuar taksat indirekte dhe duke zbritur subvencionet
mbi produktet jep PBB-në sipas metodës së prodhimit. P.B.B= (VP-KN) + T - S Ose
P.B.B.= Vlera e shtuar bruto + T – S 2. Llogaritja sipas të ardhurave.
"Shuma totale e të ardhurave të individëve që jetojnë në një vend gjatë 1
viti." Një tjetër mënyrë për të matur PBB-në është duke llogartur të
ardhurat totale. PBB e llogaritur në këtë mënyrë quhet ndryshe të Ardhurat e
Brendshme Bruto (ABB). Kjo metodë mat PBB duke mbledhur të ardhurat e kompanive
dhe punonjësve siç janë pagat e punës, interesi i kapitaleve, qiratë për tokën
dhe pronën dhe fitimet e sipërmarrjeve. Dy rregullime duhet të bëhen për të
marrë PBB: (T)Taksat indirekte - (S) subvencionet janë shtuar për të marrë nga
kostos faktor në çmimet e tregut. Amortizimi është shtuar për të marrë nga
produkti neto të brendshëm të prodhimit të brendshëm bruto. Totali i të
ardhurave mund të ndahen sipas skemave të ndryshme, duke çuar në formula të
ndryshme për PBB-në matur me metodën e të ardhurave. a) Një formulë e
zakonshëme është: PBB = Pagat e Punonjësve + Teprica Bruto Operative + të
Ardhurat Bruto të Përziera + Taksat - Subvencionet për prodhimin dhe importet.
PBB = PP + TBO + ABP + T – S Pagat e punonjësve (PP) mat pagesën totale të
punonjësve për punën e bërë. Ato përfshijnë pagat dhe rrogat, si dhe
kontributet e punëdhënësve për sigurimet shoqërore dhe programet e tjera.
Teprica Bruto Operative (TBO) është tepricë për shkak të pronarëve të bizneseve
të inkorporuara. Shpesh quhet fitim, edhe pse vetëm një mesatare e kostos
totale zbritet nga prodhimi bruto i llogaritur. Të ardhurat bruto të përziera
(ABP) është masë e njëjtë si TBO, por për bizneset painkorporuara. Kjo shpesh
përfshin biznese më të vogla. Shuma e PP, TBO dhe ABP quhet faktori i përgjithshëm
i të ardhurave, por jane të ardhurat e të gjithë faktorëve të prodhimit në
shoqëri. Ai mat vlerën e PBB-së në faktor (bazë) e çmimeve. Dallimi në mes
çmimet bazë dhe çmimet përfundimtare (ato që përdoren në llogaritjen e
shpenzimeve) është taksat totale dhe subvencionet që qeveria ka vëna ose paguar
në atë të prodhimit. Pra, duke shtuar taksat më pak subvencionet për prodhimin
dhe importet konverton PBB në kosto faktor me ABB. Totali i të ardhurave faktor
është gjithashtu shprehet nganjëherë si: Totali i të ardhurave faktor = Paga e
Punonjësve + fitimet e korporatave + të ardhurat pronarit + të ardhurat nga
qiraja + interes Net. b) Nje tjeter formule e llogaritjes se P.B.B. simbas te
ardhurave eshte : PBB = Q + I + F + RS + P ku Q- Qiratë. I- Interesat. F-
fitimi. RS- rregullime statistikore (taksat e korporatave të ardhurat,
dividentët, fitimet e pashpërndara të korporatave). P- pagat 3. Llogaritja
sipas shpenzimeve. "Të gjitha shpenzimet e bëra nga individë gjatë 1
viti." Në ekonomi, gjërat më të prodhuara janë prodhuar për shitje, dhe
shiten. Prandaj, matjen e shpenzimeve totale të parave të përdorura për të
blerë gjëra është një mënyrë e matjes së prodhimit. Kjo është e njohur si
metoda e shpenzimeve të llogaritjes së PBB-së. Vini re se në qoftë se ju i bëni
vetes një triko, është prodhim, por nuk merret parasysh si PBB-së, sepse ajo
kurrë nuk është shitur. Prodhimi i trikove është një pjesë e vogël e ekonomisë,
por në qoftë se dikush i llogarit disa aktivitete të mëdha të tilla si rritja e
fëmijëve (përgjithësisht të papaguara) si prodhim, PBB nuk do të ishte një
tregues i saktë i prodhimit.
IV. 3.d. 2.
P.K.B.(Prodhimi Kombetar Bruto). P.K.B.- Paraqet vlerën me çmimet e tregut të
të gjitha të mirave materiale dhe shërbimeve të prodhuara nga burimet e punës
dhe pronës së banorëve të një shteti brenda apo jashtë atij shteti në një
periudhë të caktuar. Në formë identitetesh, mund të shkruajmë: PKB = PBB + Yf .
ku: AKB - përfaqëson të ardhurën kombëtare bruto. Yf - përfaqëson të ardhurat
neto nga faktorët e prodhimit të shtetasve shqiptarë, të korrektuar në zbritje
me të ardhurat e faktorëve të prodhimit të shtetasve të huaj. Me tej kemi ;
AKBD = AKB + Ytr . Ku AKBD - përfaqëson të ardhurën kombëtare bruto të
disponueshme. Ytr - përfaqëson transfertat korrente neto. Po keshtu kemi
treguesin e meposhtem ; Yd = AKBD - T + Tr. Ku Yd -përfaqëson të ardhurat
personale të disponuara për konsum nga sektori privat i ekonomisë. T -
përfaqëson taksat e tatimet totale të paguara shtetit. Tr- përfaqëson
transfertat e bëra nga sektori publik drejt sektorit privat. Në mënyrë
skematike, konceptet e mësipërme mund të ilustrohen si më poshtë: Duke aplikuar
llogaritjet e mësipërme, mund të përftojmë një matje të të ardhurës së
disponueshme të familjeve shqiptare. Ky përafrim mund të bëhet në terma
nominalë dhe realë (duke bërë korrektimet përkatëse për inflacionin). Grafiku I
mesiperm ilustron ndryshimet vjetore të të ardhurave reale. Krahas ndryshimeve
në PBB, të ardhurat e disponueshme private janë ndikuar dhe nga luhatjet në zërat
e transfertave korrente neto, të ardhurave neto, taksave dhe tatimeve dhe
transfertave të sektorit publik për sektorin privat. Në terma nominalë, ritmi i
rritjes së të ardhurave të disponuara shënoi ngadalësim gjatë periudhës 2006 –
2009, si pasojë e rënies së të ardhurave neto, e rënies së transfertave
korrente neto dhe e rritjes së taksave e tatimeve të paguara nga individët. Në
llogarinë e transfertave korrente neto, rol kryesor luajti rënia e dërgesave të
emigrantëve, ndërsa në llogarinë e të ardhurave këtë rol e luajti rritja e
fluksit dalës të të ardhurave nga investimet. Ngadalësimi më i theksuar I
ritmit të rritjes së të ardhurave të disponuara gjatë vitit 2009 shpjegohet nga
thellimi i ndjeshëm i deficitit të të ardhurave, si pasojë e riatdhesimit të të
ardhurave nga investimet e huaja direkte. Në periudhën në vijim, ngushtimi i
deficitit të të ardhurave neto dhe rritja e lehtë në transfertat korrente neto
çuan në rritjen e të ardhurave të disponueshme me rreth 7.2% në terma nominalë
dhe 3.7% në terma realë. Diferenca në të ardhurat e disponuara në terma realë
dhe nominalë është diktuar nga ecuria e normës së inflacionit në vend.
Divergjenca më e madhe ndërmjet tyre në periudhën2010 – 2011, shpjegohet nga
niveli më i lartë i normës së inflacionit për këtë periudhë. Nje strukture e
P.B.B, simbas sektoreve te ndryshem ne vend, strukture e cila eshte e
ndryshuesheme per c’do vit, skematikisht mund te paraqitet si me poshte.
Remitancat si transferta neto pa kundërshpërblim për/nga jashtë vendit janë pjesë
përbërëse e të ardhurave dhe në mënyrë të tërthortë e vetë Produktit të
Brendshëm Bruto. Kjo duket qarte nga formula e meposhteme. PBB = Pagat e
Punonjësve + Teprica Bruto Operative + të Ardhurat Bruto të Përziera + Taksat -
Subvencionet për prodhimin dhe importet. IV. 3.d. 3. Remitancat dhe P.B.B.
Gjatë vitit 2002-2012 remitancat na pozicionohen kundrejt PBB në rritje deri në
vitin 2007 dhe në rënie në periudhën në vazhdim. Viti më i mirë për remitancat
ka rezultuar viti 2007 ku dërgesat e emigrantëve kanë arritur në vlerën 952
milion Euro. Produkti i Brendshëm Bruto në këtë vit ka qenë shtate miliard e
teteqind e njezete nente milion Euro, shifër e mirë kjo krahasuar me vitin 2006
ku PBB ishte pese miliard e teteqind e shtatedhjete e gjashte milion Euro. Viti
me remitancat më të ulëta gjatë kësaj dekade ka qenë viti 2011 me 665 milion
Euro dërgesa. Vitet 2003-2004 rezultojnë me një vlerë konstante të PBB në
vlerën 774 milion Euro. Duke bërë këtë lloj analize krahasuese se si
pozicionohen remitancat kundrejt PBB konstatojmë rolin e rëndësishëm që kanë
dërgesat e emigrantëve në ekonominë e brendshme. Tabela më poshtë tregon vlerën
e Remitancave dhe Produktit të Brendshëm Bruto për periudhën 2002-2012: Ky
raport na informon lidhur me peshën që zënë dërgesat e emigrantëve në PBB. Kjo
përqindje ka ardhur duke u ulur në mënyrë konstante në periudhën 2002-2005 nga
15.3% në 12.22% të PBB. Periudha 2005-2008 paraqitet me ulje- ngritje kjo si
pasojë e një rritje në vlerën e remitancave në vitin 2006 dhe 2007 përkatësisht
nga 802 milion Euro në 937 dhe 952 milion Euro të shoqëruar nga një rënie në
vlerën 833 milion Euro në vitin 2008. Gjatë kësaj kohe PBB ka pasur vetëm
rritje ndaj dhe ndryshimi i këtij raporti në rritje apo ulje është ndikuar
drejtpërdrejtë nga ndryshimi i vlerës së remitancave. o Remitancat ndaj P.B.B.
P.P.B= 82.763. Remitancat = 8.576. Diferenca = P.B.B.- Remitanca = 82. 763- 8.
576 = 74.187 mil. Euro. Remitancat te pare ne raport me P.B.B. ne periudhen
2002-2012 remitancat te shprehura ne % kane trendin te paraqitur ne figuren ne
vijim. Ne kete trend shikohet se remitancat kane tendence uljeje, ne % e tyre
ne raport me P.B.B. Ne fillim te periudhes ne vitin 2002 ky raport I
remitancave ndaj P.B.B, eshte ne masen prej 15.7 %. Ne periudhen prej 2005-2007
kemi nje tendence te lehte te rritjes se Remitancave ndaj P.B.B. Ky trend ka
vazhduar te zvogelohet deri ne fundin e vitit 2012, ku kemi nivelin me te ulet
te shprehjes se ketyre remitancave, ne % e tyre ne raport me P.B.B. Ne vitin
2012 ky raport arrin ne masen prej 6.5 % te remitancave ndaj P.B.B. Kjo eshte
per faktin se jane ulur dergesat nga emigrantet dhe ekonomia shqiptare, ka
filluar te mos te mbeshtetet me tek dergesat e emigranteve, por ka filluar te
prodhoj, eksportoj dhe te kryej aktivitet fitimprures brenda vendit tone. Me
posht eshte grafiku qe tregon % e remitancave ne raport me P.B.B, te cilat jane
per vitet 2002-2012, ku duket qarte trendi uljeje i remitancave/P.B.B. Duket se
Remitancat kane nje peshe te rendeshishme ne ekonomine shqiptare. Ato bejne qe
te ndihmojne qe nepermjet qarkullimit monetare te behet zevendesimi garadual i
Lek me Euro.
Kapitulli V-te :
Euronizimi. Zevendesimi gradual i Lek me Euro. V.1. Euronizimi. V.1. a.
Eronizmi c’far eshte . Euronizimi, eshte procesi i bashkimit monetar te vendeve
anetare te Bashkimit Europian. Ky proces shoqerohet me fazen permbyllese te
vendeve qe do te bashkohen Eurozones, qe krahas plotesimit te kritereve te
ndryshme ne aspektet Politike, Ekonomike, Ushtarake, Legjislative etj, ne fazen
permbyllese te tij ka zevendesimin e monedhes vendase me ate te Unionit
Europian, me monedhen Euro. Që nga 1 janari 1999 Europa ka një monedhë të re,
euron te miratuar me formatin dhe prerjen e saj. Më 1 janar 2002, kartëmonedhat
dhe monedhat euro u hodhën në qarkullim në vendet pjesëmarrëse dhe në fund të
shkurtit 2002 kartëmonedhat dhe monedhat kombëtare nuk gëzuan më kurs ligjor.
Kalimi në një monedhe të vetme i eurozonës e cila numëron per qytetarët
europianë ku paraqet përfitime të mëdha si për konsumatorët ashtu dhe për
biznesin. Ai lehtëson këmbimet e mallrave dhe të shërbimeve midis vendeve
pjesëmarrëse, duke forcuar kështu Tregun e Përbashkët të Bashkimit Europian.
Për eksportet dhe importet e kompanive, rreziku i kurseve luhatëse të këmbimit
është i kufizuar në tregëtinë me vendet jashtë eurozonës. Nga përdorimi i
kartmonedhave dhe monedhave të euros do të kenë përfitime edhe turistëst e
udhëtarët që do të zhvendosen brenda hapsirës së eurozonës; ata nuk do të
këmbejnë më para apo të paguajnë komisione për këmbimet valutore. Veç kësaj,
përdorimi i të njëjtës monedhë në 28 vendet do t'i bëjë çmimet të krahasueshme
në tërë eurozonën. Rezultati i të gjithë këtyre zhvillimeve të reja do të rrisë
konkurrencën midis vendeve dhe të çojë në prosperitet më të madh në tërë zonën
e euros. Euro duhet të jetë, më së paku, po aq e qëndrueshme sa çdo monedhë
tjetër kombëtare e vendeve të eurozonës. Është detyra e Bankës Qendrore
Europiane për të siguruar që çdo konsumator të blejë me të njëjtën sasi eurosh
afërsisht të njëjtën sasi mallrash dhe shërbimesh edhe vitin tjetër. Me fjalë
të tjera, të ruajë stabilitetin e çmimeve në gjithë zonën e euros. Për të
arritur këtë, BQE dhe bankat qendrore kombëtare të zonës së euros po punojnë së
bashku për të zbatuar një politikë monetare të vetme të orientuar nga
qendrueshmëria. Sigurisht që edhe qeveritë luajnë rolin e tyre në ruajtjen e
stabilitetit të çmimeve nëpërmjet politikave të shëndosha tatimore dhe atyre të
shpenzimeve, po ashtu edhe negociatorët e pagave duhet të tregojnë maturi.
Vendet që dëshirojnë të kalojnë në euro duhet të përmbushin një sërë kriteresh
ekonomike, si: inflacioni i ulët, financa publike të shëndosh, norma të ulta
interesi dhe kurse të qendrueshme të këmbimit. Veç këtyre, ato duhet të
garantojnë edhe pavarësinë e bankave të tyre qendrore ndaj pushtetit politik.
Pëmbushja e këtyre kritereve të konvergjencës- të njohura si kriteret e
Mastrihtit - bënë që monedha e re të fitojë një bazë të shëndoshë, madje para
të hidhej në qarkullim. Euro hyri në qarkulllim në fillim të vitit 2002. Po në
këtë periudhë, kartmonedhat dhe monedhat metalike kombëtare filluan të hiqen
nga qarkullimi dhe të zëvendësohen me kartmonedhat dhe monedhat euro.
Megjithatë paskësaj, këmbimi i monedhave kombëtare do të vazhdojë edhe për një
periudhë kohe pranë sporteleve të bankave qendrore kombëtare. Sistemi Europian
i Bankave Qendrore (SEBQ) përbëhet nga Banka Qendrore Europiane (BQE) dhe nga
bankat qendrore kombëtare (BQK) të vendeve anëtare të Bashkimit Europian, te
cilat jane shpjeguar me hollesisht ne Kapitullin e II-re.SEBQ ushtron
veprimtarinë e vet në përputhje me dispozitat e Traktatit themelues të
Bashkimit Europian dhe me statutet e SEBQ dhe të BQE. Ai drejtohet nga
instancat vendimmarrëse të BQE, Për aq sa mund të gjykohet e mundur dhe e
përshtatshme, duke patur parasysh efikasitetin operacional, BQE bashkëpunon me
bankat qendrore kombëtare në drejtim të operacioneve, të cilat janë kompetencë
e Eurosistemit. Operacionet e politikës monetare të Eurosistemit zbatohen në të
gjitha vendet anëtare sipas procedurave standarde.
V.1. b. Objektivat e
Euronizimit. Objektivi kryesor i Eurosistemit dhe Euronizimit është ; 1.
ruajtja e stabilitetit të çmimeve . 2. perdorimi I vetem nje monedhe te
perbashket Euron. Pa dashur të cënojë këtë objektiv, Euronizimi mbështet
politikat e përgjithshme ekonomike të Komunitetit Europian. Në ndjekje të
objektivave të tij, ai zbaton parimin e ekonomisë së hapur, në një kontekst të
konkurrencës së lirë duke favorizuar shpërndarjen eficiente të burimeve, te
prodhimit dhe te tregetimit me nje monedhe te perbashket te te gjitha vendeve
te Eurozones. Objektivi primar i Euronizimit është ruajtja e stabilitetit të
çmimeve në zonën e euros, duke mbrojtur kështu fuqinë blerëse të euros.
Sigurimi i çmimeve të qendrueshme është kontributi më i rëndësishëm që politika
monetare mund të japë në arritjen e një ambjenti ekonomik të favorshëm dhe në
një nivel të lartë punësimi. Që të dy – inflacioni dhe deflacioni – mund të
kenë mbi shoqërinë efekte me pasoja ekonomike e sociale. Objektivi tjeter i
Euronizimit eshte perdorimi I vetem nje monedhe te perbashket te Euros nga
vendet te Eurozones. Ky objektiv plotesohet ne fazen permbyllese te procesit te
anetaresimit te nje vendi me B.E-ne, ku ne kete faze valuta vendase e vendit qe
anetaresohet zevendesohet plotesisht me Euron. Pa prekur objektivat primare të
ruajtjes së stabilitetit të çmimeve dhe zevendesimit te monedhes, Euronizimi
mbështet gjithashtu edhe politikat e përgjithshme ekonomike në Komunitetin
Europian dhe vepron në përputhje me parimet e ekonomisë së tregut të hapur,
sikurse është përcaktuar në Traktatin themelues të Komunitetit Europian. Për
t‘i dhënë mundësinë publikut të vlerësojë suksesin e politikës monetare unike,
BQE ka njoftuar një përcaktim të saktë të objektivave të saj kryesor. a)
Stabiliteti i çmimeve është përcaktuar si një rritje vjetore (vit mbi vit) në
çmimet e konsumit nën 2 për qind. b) Zevendesimi i valutes vendase behet
menjehere me perfundimin e procesit te anetaresimit te nje vendi ne B.E. Megjithse
procesi I zevendesimit te monedhes vendase me monedhen Euro, fillon qe me heret
se anetaresimi I vendit, ky proces zyrtarisht finalizohet me heqjen nga
qarkullimi te monedhes se vendit qe ka bere anetaresimin ne B.E.
V.1. c. Hallkat te
Euronizimit. Per rrugen drejt Euronizimit (bashkimit monetar), rol te
rendesishem luajne : 1. Unioni Ekonomik dhe Monetar (EMU). 2. Kursi Hyper Fiks
i Kembimit (K.Hf.K). 1. Unioni Ekonomik dhe Monetar (EMU) është element
thelbësor i integrimit evropian dhe të gjitha Shtetet Anëtare të BE-së janë
pjesë e tij. Politika fiskale (taksat dhe shpenzimet) mbetet në duart e
qeverive individuale nacionale, ashtu si mbeten edhe politikat e punës dhe
mirëqenies. Megjithatë, koordinimi i financave të shëndosha publike dhe politikave
strukturore, te vendeve anetare por dhe ato qe synojne B.E.-ne, është çështje
jetike për funksionimin efektiv të Unionit Ekonomik dhe Monetar. Përgjegjësitë
janë të ndara midis Shteteve Anëtare dhe institucioneve të BE-së, si vijon: 1.
Këshilli Evropian përcakton orientimet kryesore të politikës. 2. Këshilli
koordinon politikëbërjen ekonomike të BE-së dhe merr vendimet që mund jenë
detyruese për disa vende të BE-së, dhe vendet aderuese. 3. Vendet e BE-së
caktojnë buxhetet e tyre nacionale në suaza të kufirit të dakorduar të
deficitit dhe borxhit, dhe caktojnë politikat e veta strukturore ku përfshihen
puna, pensionet, mirëqenia dhe tregjet.Vendet aderuese synojne perafrimin e
deficitit dhe borxhit me vendet anetare. 4. Vendet e zonës së euros koordinojnë
politikat e interesit të përbashkët për zonën e euros në nivel të krerëve të
shteteve dhe qeverive në ‗Euro samit‘ dhe në nivel të ministrave të financave
në ‗Eurogrup‘. Vendet qe aderojne synojne perafrimin e politikave te brendeshme
fiskale, me vendet anetare. 5. Banka Qendrore Evropiane vendos politikën
monetare për zonën e euros dhe objektiv kryesor e ka stabilitetin e çmimeve.
Per vendet qe aderojne jep sygjerime per objektivat e stabilitetit te cmimeve,
brenda vendit te tyre. 6. Komisioni Evropian monitoron se çfarë janë duke bërë
Shtetet Anëtare të BE-së dhe nxjerr rekomandime për politikat. Per vendet
aderuese jep sygjerime per permiresimin e politikave te brendeshme fiskale dhe
ne fushat te ndryshme.
7. Parlamenti Evropian
formulon legjislacionin së bashku me Këshillin dhe ushtron kontroll demokratik
të procesit të qeverisjes ekonomike.Vendet aderuese synojne perafrimin e
legjislacionit vendas, me legjislacionin e vendeve te B.E-se. 2. Kursi Hyper
Fiks i Kembimit (K.Hf.K). Ka një ngjashmëri të jashtëzakonshme, megjithëse
është kuptuar pak, midis anëtarësimit në një Bashkim Monetar, zëvendësimit
zyrtar të monedhës dhe një regjimi me Bord Monedhë. Anëtarësimi në një Bashkim
Monetar përfshin zëvendësimin total dhe zyrtar të valutës nga valuta e Bashkimit,
me një kurs këmbimi të rënë dakort më parë dhe zakonisht objekt i kushteve
konvergjente – për anëtarësimin në Bashkimin Monetar Europian.Në Bashkimin
Europian dhe për kushtet e përmendura më sipër të Maastricht-it ka të drejta
dhe detyra të tjera si për shembull. a) Përfaqësimi në Këshillin Qeverisës të
Bankës Qendrore Europiane. b) Të pasurit e të drejtës së pronësisë në
bashkëpunim drejtpërsëdrejti apo në mënyrë indirekte; transferimi i pjesës më
të madhe të rezervave të brendshme në Bankën Qendrore Europiane. c) Përfshirja
në koordinimin dhe në mbikëqyrjen e politikave ekonomike, respektimi i të
ashtuquajturit pakt për ―zhvillim dhe stabilitet‖. d) Efektet e anëtarësimit të
rënë dakort më parë në një bashkim monetar njëvalutor – euro – mund të përafrohen
me euroizimin e njëanshëm, e kuptuar kjo si një zotim për një regjim kursi
këmbimi të ashtuquajtur Kurs Hyper fiks i Kembimit valutor. 1. Kurset totalisht
të pandryshueshme, ndryshe nga kurset fikse që dhe mund tëndryshohen herë pas
here, nuk nxisin spekulimet – siç provohet nga përvoja e anëtarëve të Bashkimit
Monetar Europian, që nga maji i vitit 1998, në kundërshtimme krizën në ERM të
shtatorit të vitit 1992 dhe braktisjes së tij nga Mbretëria e Bashkuar dhe
Italia. (Një mosmarrëveshje e harruar nga Larrain dhe Sachs, 1999,në numërimin
e argumenteve të tyre kundër euronizimit.).
3. ―HYPERFIKS“ (super
të pandryshueshëm), i cili mund të marrë dy forma : (i). Zëvendësimi i plotë
dhe zyrtar i monedhës, i ndërmarrë në mënyrë të njëanshme, përpara ose pa anëtarësim
në një Bashkim Monetar. Sigurisht, sa më e Euronizuar jozyrtarisht të jetë një
ekonomi, aq më shumë do t‘i afrohet ajo një ekonomie zyrtarisht të euronizuar
pa e arritur kurrë, pasi ato çmime që zakonisht shprehen në monedhën vendase –
veçanërisht pagat – nuk indeksohen kurrë plotësisht e në mënyrë të menjëhershme
(për të mos thënë aspak) me kursin e këmbimit të euros. (ii). Një bord valutor
emeton monedhën vendase vetëm në këmbim të valutave të konvertueshme me një
kurs të fiksuar përkundrejt valutës referuese. Kur kjo marrëveshje të
paraqitet, monedha që ekzistonte më parë mund të mbahet ose të zëvendësohet,
për sa kohë që mbulohet nga rezervat e huaja me të njëjtin kurs. Në interes të
përshtatshmërisë dhe të impaktit psikologjik, monedha vendase – ose sido që
mund të quhet – gjithashtu, mund të ridominohet në mënyrë që të bëjë njësinë e
saj ekuivalente me një njësi të monedhës referuese, si për shembull euro. Në
këtë diskutim termat euroizim po përdoren për të emërtuar të dyja si
zëvendësimin e monedhës, ashtu edhe regjimin e bordit monetar, përveçse kur
kemi të bëjmë me ndryshimet e tyre kur këto të dyja do të përmenden në mënyrë
të veçantë. Ngjashmëria midis dy regjimeve, dhe afërsia e tyre me Bashkimin
Monetar, kuptohen më mirë kur ndërrohen me njera-tjetrën. Një bord monetar mund
të ndryshojë në zëvendësim monetar në çdo kohë, duke humbur kështu sovranitetin
e simboleve dhe të interesit mbi rezervat e përdorura për të hequr monedhën
kombëtare nga qarkullimi, dhe përfitimet për të ulur më tej çdo rrezik të
mbetur në kursin e tij të këmbimit dhe, duke mos administruar monedhën. Kostot
dhe përfitimet do të pasqyroheshin në një lëvizje të supozuar, ndoshta dhe të
kundërt nga përdorimi I përgjithësuar i monedhës së huaj në një bord monedhë që
lidhet me të. Anëtarësimi në Bashkimin Monetar është i barabartë me
zëvendësimin zyrtar dhe total të monedhës plus të drejtat dhe detyrimet e
anëtarësimit, të përmendura më lart.
V.2. METODOLOGJIA PER
MATJEN E EURORIZIMIT Le të bëjmë një vlerësim të zëvendësimit të monedhës duke
përdorur depozitat në valutë dhe një vlerësim të parasë së huaj në qarkullim të
vëzhgueshme. Per te matur Euronizimin e monedhes vendase qe eshte masa e
zevendesimit te saj me monedhen Euro, perdoren metoda te ndrysheme si ; V.2. a.
Metoda simbas llogaritjeve te Indekseve te zevendesimit. fillimisht duhet te
maten disa Indekse per keto lloj valutash. Simbas studiuesve te ndryshem te
Ekonomise indekset kryesore te zevendesimit te monedhes vendase ne monedhen
Euro jane si me poshte : (Për të gjitha përllogaritjet mund te perdoren te
dhena ne Lek dhe Euro). 1. (IZM) - indeksin e zëvendësimit të monedhës i cili
është një agregat i indeksit të zëvendësimit të aktiveve. 2. (IZA) – indeksi i
zevendesimit te aktiveve. 3. (IZP) – indeksit të zëvendësimit të parasë; 1.
(IZM) - Eshte tregues qe llogarit zevendesimin e monedhes vendase, e llogaritur
mbi aktivet te bankave te te gjitha niveleve ne vend. Per llogaritjen e ketij
indeksi merren te dhenat nga aktivet te bankave, dhe llogaritet ky indeks per
te marre te dhenen se sa eshte zevendesuar paraja ne qarkullim me ate te
valutes se huaj.Llogaritet ; IZM = Paraja e huaj në qarkullim + Depozitat në
monedhë të huaj / M3 + Paraja e huaj në Qarkullim Ku agregati M3- eshte Paraja
e gjere. Agregati M3 llogaritet si me poshte ; M3 = M2 + depozitat e afatizuara
mbi 1 vit + mjetet devizore Bilanci i Bankës Qendrore. M2 = M1 + depozitat e
afatizuara deri 1 vit. (Agregati M 2 – Paraja e gjere ne leke ) M1 = para e
gatshme + depozitat pa afat + çeqet. (Agregati M 1) 2. (IZA) - Indeksi i
zëvendësimit të aktiveve llogaritet si : IZA = Depozitat në monedhë të huaj /
Totali i depozitave. 3. (IZP) - Indeksi i zëvendësimit të parasë llogaritet si:
IZP = Paraja e huaj në
qarkullim Paraja jashtë bankave (vendase dhe valutë) Me ane te llogaritjeve te
ketyre indekseve, behet e mundur te merren te dhena per masen e zevendesimit te
monedhes vendase Lek me ate te B.E.-se, valuta Euro. Pasi jane matur keta indekse,
behet analiza e tyre, dhe arrihet ne perfundimin se deri ne c‘far mase eshte
bere zevendesimi i monedhes vendase me ate Lek Praktikisht eshte pothuaj e
pamundur te matet me saktesi % masa e zevendesimit te monedhes Lek me Euro, ne
ekonomine shqiptare. Kjo per faktin se eshte e pamundur te matet sasia e parase
e valutes Euro qe eshte ne qarkullim ne tregun ekonomik, sepse ajo eshte ne
duart te qytetareve dhe ne perdorim nga ata. V.2. b. Metoda simbas Parase se
Huaj ne Qarkullim (P.H.Q). Sugjerohet që paraja e huaj në qarkullim (PHQ) të
llogaritet si: PHQ = konvertime neto+ transferta neto+ dogana (neto) a) Për të
llogaritur konvertimet neto janë përdorur konvertimet e kryera nga zyrat e
këmbimit valutor. Këto janë institucionet që shfrytëzohen kryesisht nga
individët, përveç tregut informal, për të kryer këmbimet e valutës. Për më
tepër, konvertimet e kryera nëpërmjet llogarive rrjedhëse të firmave janë të
përfshira tek depozitat në valutë, të cilat përfshihen në indeksin e aktiveve.
b) Transfertat neto, jane te gjitha llojet te transfertave te kryera nga vendet
te tjera drejt vendit tone, nepermjet Institucioneve Bankare ne vend, dhe
Zyrave te tjera te transferimit te valutes, te licensuara simbas ligjeve te
vendit. c) Ndryshorja për doganat nënkupton hyrjet ose daljet që nuk kalojnë
nëpërmjet sistemit bankar por kesh nëpërmjet pikave doganore, të cilat
supozohen të jenë të larta. Ky lloj informacioni nuk ekziston për momentin, por
mund të shtohet në përllogaritje në rast se ai përftohet nëpërmjet vrojtimeve
apo drejtorisë së doganave. Duke pasur parasysh normat e përafërta të interesit
në vendet e Europës dhe normat e ulta të interesit për depozitat në valutë në
Shqipëri, është llogjike që individi të vendosi depozitat në vendin ku punon
dhe jo ti nisi ato për ti ruajtur në Shqipëri, duke shmangur kështu koston e
kryerjes së transfertës dhe rrezikun politik. Për më tepër, mbajtja e
depozitave në monedhë të huaj në Shqipëri nuk do të ishte shumë fitimprurëse
duke pasur parasysh normat e larta të interesit për depozitat në Lekë. Pagesat
për exportet neto (exporte - importe) kryhen në dy mënyra: nëpërmjet llogarive
bankare ose kalojnë kesh nëpërmjet pikave doganore. Kreditë e dhëna në monedhë
të huaj janë një element tjetër që shtojnë paranë e huaj në qarkullim. Ato
kryesisht kërkohen prej individëve sepse atyre i nevojiten për tu përdorur në
atë monedhë, në të kundërt kredia do të ishte marrë në monedhë vendase.
Megjithatë kreditë në valutë jepen nga akumulimet e depozitave në valutë nga
bankat e nivelit të dytë. Duke qënë se ne i përfshijmë depozitat në valutë në
llogaritje atëherë përdorimi i kredive në valutë do të përbënte një përdorim të
dyfishtë të të njëjtave të dhënave. Ne skemen e meposhteme mund te paraqesim
hyrjen e P.H.Q. ne ekonomine e vendit tone, simbas figures ne vijim. Siç shihet
në skemën e mesiperme, paraja e huaj ka disa burime hyrje dhe dalje në ekonomi.
Burimet kryesore të hyrjes së parasë së huaj janë pagesat për exportet,
transfertat e shqiptarëve nga jashtë vendit, kalimet kesh nëpërmjet pikave
doganore dhe kreditë e dhëna në valutë. Gjithashtu si hyrje në qarkullim të
valutës do të konsiderojmë dhe konvertimet nga Lek në valutë, të cilat shtojnë
PHQ. Në mënyrë që të llogarisim mbetjet në valutë të huaj në ekonomi duhet
duhet të marrim parasysh dhe daljet nga sistemi të cilat përbëhen nga pagesat
për importet, transfertat jashtë vendit dhe kalimet kesh nga doganat me
destinacion të huaj. Si dalje të parasë së huaj do të konsiderohen dhe
konvertimet e kryera nga valuta në lek, të cilat kthejnë një pjesë të valutës
në qarkullim në monedhë vendase. Te gjitha keto me lart, cojne ne zevendesimin
gradual te monedhes Lek me ate Euro, pasi rritet perdorimi i Euros ne vend.
V.2. c. Metoda simbas diferences se Interesit te Ponderuar te depozitave.
Simbas kesaj metode llogaritet ne vazhdimesi ; 1. Norma reale e Interesit te
depozitave ne monedhen Lek. 2. Norma reale e Interesit te depozitave ne valuten
Euro. 3. Behet krahasimi i rezultateve te ketyre dy treguesve. Rasti i studimit
eshte ne vijim. Në grafikun e meposhtem vërejmë se diferenca midis normës reale
të depozitave në lek dhe atyre në Euro është pothuajse gjithmonë pozitive, që
tregon përfitimin më të lartë të depozitave në lekë. Si rrjedhim, supozojmë që
valuta e huaj që hyn në vend nëpërmjet transfertave përdoret për të kryer
transaksione ose depozitohet në lek, por nuk depozitohet në valutë. Për të
eleminuar atë pjesë të transfertave që konsumohet ose depozitohet në lek i
zbresim hyrjeve në valutë transaksionet e blerjes së valutës nga zyrat e
këmbimit valutor. Simbas rezultatit te mesiperm, kuptohet se Euro ka nje vend
te rendeshishem ne perdorimin e saj, dhe se po konkuron ne vazhdimesi me trend
rritje zevendesimin e monedhes vendase Lek. V.3. REZULTATET E METODOLOGJISE SE
PERDORUR. Në këtë seksion paraqesim rezultatet e përftuara nga aplikimi i
metologjisë së ndërtuar dhe i krahasojmë ato me rezultatet e marra kur përdoret
metodologjia e FMN- së. Mendoj se secili nga elementët e zëvendësimit të
monedhës paraqet interes të veçantë për tu analizuar, prandaj paraqesim dhe
ecurinë e zëvendësimit të aktiveve dhe të parasë, të cilat mund të na ndihmojnë
në shpjegimin e ecurisë së zëvedësimit të monedhës. Vërejmë një prirje rritëse
të të gjitha indekseve, megjithatë kjo periudhë mbas vitit 2010 është shumë e
kufizuar për të nxjerrë ndonjë përfundim të rëndësishëm. Në rast se e pranojmë
që historia përsëritet atëherë mund të kemi një vazhdim të rritjes së
qarkullimit të valutës së huaj dhe luhatje të saj rreth nivelit të arritur në
fund të vitit 2012. V.3. 1. Indeksi i zëvendësimit të monedhës . Per kete
llogaritet Y, (% e ndryshimit te monedhes) simbas koeficenteve bankare te
ndryshueshem te periudhes qe studiohet. R-eshte koeficent bankar per periudhen
ku llogaritet ndryshimi. Nga metodologjia e perdorur arrijme rezultatet te
zevendesimit te monedhes Lek me ate Euro, me treguesit si me poshte : Në
grafikun 2 paraqitet ecuria e zëvendësimi i monedhës të llogaritur si: Vërejmë
një prirje të theksuar rritëse që nga viti 2012, dhe niveli i zëvendësimit të
monedhës është dyfishuar që nga kjo periudhë, duke arritur nivelin maksimal
prej 35.45%. Kjo rritje duket e njëtrajtshme dhe rritet me një koefiçient prej
0.36% në vit. Nga këto vëzhgime mund të arrijmë në përfundimin se një nga
faktorët që kanë çuar në rritjen e zëvendësimit të monedhës jane : a) Krijimi i
shprehisë së përdorimit të monedhave të huaja dhe mungesën e dëshirës dhe
predispozicionit të individëve për të kryer transaksionet e këmbimit dhe
fillimin e përdorimit të monedhës vendase. b) Një faktor tjetër mund të jetë
dhe kanalizimi drejt përdorimit të sistemit financiar dhe lëvizjes në drejtim
të ekonomisë formale (depozitave), që çon në shtimin e depozitave në valutë. c)
Faktor tjeter mund te jete, perceptimi qe kane qytetaret per rrugen drejt B.E-se,
dhe sigurine qe jep per ta monedha Euro. V.3. 2. Zëvendësimi i aktiveve.
Grafiku – 3. Zëvendësimi i aktiveve është një nga elementët përbërës të
zëvendësimit të monedhës dhe pjesa që i përafrohet zëvendësimit të monedhës
sipas mënyrës të matur nga FMN-ja. Rezultatet e marra nga përllogaritjet e
nivelit të zëvendësimit të monedhës sipas metodës së FMN-së, raporti i
depozitave të huaja me M3, janë paraqitur në grafikun 3. Vërehet një luhatje e
nivelit të zëvendësimit të monedhës rreth mesatares 20%. Grafiku shpreh
raportin = Depozita te huaja / Paraja e gjere (ose M3) Nga grafiku 3, përftojmë
dhe një informacion historik shumë të rëndësishëm, për sa i përket ecurisë së
zëvendësimit të aktiveve për një periudhë të gjatë kohore. Megjithse që mungesa
e të dhënave mbi paranë e huaj në qarkullim nuk e lejon ta përftojmë rezultat
shume te sakte, për zëvendësimin e monedhës në total. Vërejmë se ky indeks ka
arritur nivelet maksimale ne vitin 2005 ne zhvillimin e larte ekonomik te
Eurozones, për të pësuar një rënie të theksuar gjatë viteve 2006-2007 qe ka
qene periudha e fillimit te krizes globale, duke arritur pikën minimale vitin
2007. Ne keto periudha te viteve të fundit është kthyer në nivelet e larta. Pas
2011, vërejmë se indeksi është luhatur rreth nivelit mesatar 32%. Sjellja e
këtij indeksi para dhe pas vitit 2011, na bën të mendojmë se dhe ecuria e
zëvendësimit të monedhës në përgjithësi do të jetë e ngjashme dhe me tendenca
te rritjes, kjo per shkak se eshte ne proces perdorimi i euros ne vend, dhe qarkullimi
i tregetise se brendeshme por edhe me jashte me valuten euro. V.3. 3.
Zëvendësimi i parasë (kesh) Siç vërehet në grafikun 4 edhe zëvendësimi i parasë
tregon po të njëjtën prirje rritëse si dy indekset e tjera për periudhën
2002-2012, dhe paraja e huaj në qarkullim ka arritur një nivel relativisht të
lartë rreth 40% të parasë që qarkullon jashtë bankave. Të dhëna për periudha të
mëparshme nuk ekzisitojnë për të bërë krahasime nga një periudhë tek tjetra,
por jane marre me metoden statisitikore te trendit te ketij zevendesimi. Per
kete behen llogaritje duke matur fizikisht nepermjet te dhenave bankare, se sa
para kesh jane zevendesuar nga monedha Lek me ate Euro. Ky vrojtim merret duke
grumbulluar te dhenat per vitet, dhe pasqyrohen ne tabelen si me larte.
V.4. Menyra indirekte
të matjes së PHQ Në mënyrë që të kontrollojmë rezultatet e arritura nëpërmjet
llogaritjeve direkte të parasë së huaj në qarkullim, ne perdorim dhe dy metoda
të tjera indirekte. 1.Metoda e pare është zëvendësimi dhe zhvendosja e strukturës
së prerjes së monedhave në qarkullim. 2.Metoda e dytë është përdorimi i
rezultateve të vrojtimit të fundit të konsumatorit të ndërmarrë nga
Departamenti i Kërkimeve. Në të dyja rastet marrim përfundime të ngjashme me
ato të përftuara me anë të metodologjisë direkte. V.4. 1. Zhvendosja e prerjeve
të kartmonedhës Kjo mënyrë indirekte është bazuar në supozimin që sa më i madh
të jetë qarkullimi i parasë së huaj, aq më pak do të përdoren prerjet e mëdha
të monedhës vendase. Në rastet kur zëvendësimi i parasë është i lartë, atëherë
prerjet e kartmonedhave në qarkullim janë të zhvendosura drejt prerjeve më të
vogla Tabela 1. Nga tabela 1 shohim prerja më e madhe e Lek-ut i korrespondon
vlerës më pak se $50 ose €50, ndërkohë që prerjet më të mëdha në këto monedha
janë përkatësisht $100 dhe €500. Transaksionet në këto monedha do të ishin më
të thjeshta dhe më të shpejta se sa me prerjen më të madhe të lekut. Kjo është
një mënyrë krahasimore dhe ne përdorim të dhënat e përgatitura nga Feige
(E.U.Ekonomist statistike 2000) për të bërë krahasimin me vënde të tjera të
rajonit ose me zhvillim të ngjashëm ekonomik. Seria e marrë nga Departamenti i
Emisionit është shumë e shkurtër për të gjykuar mbi rrjedhën e zhvendosjeve të
prerjeve. Për të bërë një vlerësim më të mirë të ecurisë së këtij matësi do të
na ndihmonte një seri më e gjatë të dhënash. Megjithatë ne mund të bëjmë një
vlerësim të periudhЁs ne shqyrtim. Në dhjetor të vitit 2002 në strukturën e
prerjeve në qarkullim 76% e zënë ato me vlerë nën $10 dhe pjesa tjetër, 24%,
janë kartmonedha me vlerë midis $10-$50. Kjo përqindje është shumë e ulët në
krahasim me kerkesat nga vendet e tjera me zhvillim të larte ekonomik . Ne
studimin vendin tone na rendit midis atyre ku zëvendësimi i parasë është i
lartë dhe me trend rrites, pavaresisht se vendi akoma nuk eshte bere pjese e
B.E-se. Ky rezultat konfirmon atë të përftuar nëpërmjet mënyrës së sugjeruar
për përllogaritjen e PHQ-së. V.4. 2. Struktura e prerjeve për disa vende të
përzgjedhura o Vrojtimi i tregut Rezultatet e marra nga vrojtimi i kryer me
konsumatorët paraqiten në grafikët 5.6. te mëposhtëm. - Konsumi i perditshem ne
Lek.(Grafik 5). ++ Blerjet afatshkurtra, të cilat zënë 95% të konsumit të
individëve, kryhen kryesisht në monedhë vendase Lek dhe qe jane per Konsum te
perditshem. ++ Blerjet afatshkurtera ne valuten euro jane ne masen 3.2 %, qe
jane ne nje ze relativisht te vogel. Pjesa tjeter per Konsumin te perditshem
jane me blerje me monedha te ndryshme.
Konsumi afatgjate ne
Euro. ++ Vetëm 73.10% e të anketuarve kryen më shumë se 10% të shpenzimeve
afatshkurtra në monedhë të huaj. Megjithëse e ulët kjo shifër tregon për
përdorimin e valutave dhe në jetën e përditshme, per blerjet afatgjata te
qytetareve. Raporti ndryshon kur bëhet fjalë për shpenzimet afatgjata, ku
27.90% e të anketuarve kryen më shumë se 30% të tyre në monedhë të huaj. Këto
shifra dëshmojnë për një përhapje të gjerë të valutës në ekonomi për shpenzime
afatgjata dhe afatshkurtra. V.5. PЁRFUNDIME PЁR BIZNESET Studimi është kryer
mbi zëvendësimin e monedhës por edhe mbi zëvendësimin e aktiveve.Rezultatet e
tabelës tregojnë që monedha e huaj qëështënëpërdorim të bizneseve është shumë
më e madhe si sasi , se sasia ne perdorim të publikut si për likuidet dhe për
aktivet.Kthimet nga valutat janë të larta , rreth 65% te kthimeve totale ,dhe
janë rreth 50% më të larta në secilin nga sektoret e studiuar.Kjo duket si pak
befasuese duke ditur më parë që konsumatorët paguajnë më tepër me LEK.Një
shpjegim mund të jetë se outputi I këtyre bizneseve përbën një sasi shumë të
vogel për shportën e konsumit të tyre.Faktikisht rreth 70% e shportës së
konsumit përbëhet nga ushqimi I cili përfitohet nga agrikultura ,sektor ky që
nuk përfshihet nga studimi yne.Përvec kësaj nga tabela shikojmë që firmat edhe
kostot I kane në monedhë të huaj por nuk janë aq të larta sa kthimet.Një sasi e
madhe likuiditetesh dhe aktivesh mbahen nga bizneset në monedhë të huaj por
likiditetet në valute janë më të teperta se aktivet vecanerisht për bizneset që
prodhojnë shërbime.Bizneset duket se do te drejtohen në të ardhmen në
përdorimin e monedhes së huaj,eurorizimi pritet të rritet rreth 30%,pritet të
ulet rreth 10%dhe pritet të mbetet e njejte për një probabilitet rreth 58%.Si
përfundim pjesa më e madhe e bizneseve do të preferonin EURON te cilet perbejne
rreth 62%. Ne tabelen e meposhteme jane te dhenat per Mbajtjen e valutes Euro
te shprehur ne % ndaj totalit te zerave per disa sektore ekonomik. Si perfundim
mund te themi se vlera e kthimeve të bizneseve përbëjnë pjesën e GDP së që përfaqësohet
rreth 70% nga artizanati shërimet dhe ndërtimi ose e thënë ndryshe rreth
618221.22 milion leke ne shtator te 2005.GDP ne 2004 ishte rreth 780100.00
milion LEK.Neìë shtator të 2005 niveli I monedhës së huaj në biznese përbënte
rreth 151197.41 milion LEK. V.6. Euro ndaj P.B.B.-se. Ne vendin tone ka shuma
te medha te valutes euro te llogaritur nga bankat te niveleve te ndryshme ne
vend. Nje tregues i mases se kesaj valute Euro eshte llogaritja e Euros ndaj
P.B.B. Ne tabelen e meposhteme jane te dhenat ne % te sasise se Euros ne vite,
e cila eshte ne vendin tone e llogaritur ne raport me P.B.B-ne. Shihet se
trendi eshte ne ruajtje te sasise se Euros ne vend, dhe ka pozicion te mire ne
raport me P.B.B.-ne. Rreth 70% e kredive jepen në valute dhe nëpjesën dërrmuese
në euro.Gati 68% e tregëtise me jashtë kryhet me vendet e BE të cilat kanë
monedhë të përbashkët euron.Gjithashtu pjesa më e madhe e të ardhurave nga
emigrantet rezulton në euro.Të gjithë keta faktorë përforcojnë idene e
zëvendësimit të lekut me monedhën euro,si kundër po veprojnë disa nga vendet
anëtare në BE.Por kjo mundesi nuk mund të përjashtohet,por gjithashtu nuk mund
të ndodh në një të ardheme të afërt,deri në anëtarësimin te BE.Zëvendësimi i
monedhës do të thotë dhe zvogëlim i kompetencave të bankës së shqipërise,e cila
do të duhet ti zbatojë më vonë vendimiet që merren nga banka qëndrore
europiane.Këtë tregon dhe luhatja e grafikeve gjatë viteve të fundit në mënyre
pak të ndjeshme,sepse përdorimi i euros është rritur në atë mënyrë që e
tregojën faktorët e përmendur. V.7. Hipotezat te zevendesimit te Lek me Euro.
Keto lloj Hipotezash qe japin te dhena per analizen e zevendesimit te monedhes
se nje vendi me ate te perbashket, jane grumbulluar nga informacioni i marre ne
rrjetin social www.google.com. Study economics lectures. (Nga studiues te
ndryshem). Mbi bazen e ketyre Hipotezave edhe autore te ndryshem ne vend
llogarisin masen e zevendesimit te Lek me Euro ne vendin tone. Kjo edhe nga
informacioni i marre nga Banka Qendore dhe INSTAT, ne vend. Rasti i Shqipërisë
është analizuar në disa nga studimet e mëparshme, dhe rezultatet e arritura
tregojnë që zëvendësimi i monedhës nuk është shumë i lartë. Do të analizoj disa
nga faktorët që kanë ndikuar në zëvendësimin e monedhës vendase në Shqipëri,
keta faktore analizohen ne formen e Hipotezave . Si për shembull hipotezat e :
1. Hipoteza Reinhart. 2. Hipoteza histeresis . 3. Hipoteza e diversifikimi I
portofolit. 4. Hipoteza e kredibiliteti I sistemit banker. 5. Hipoteza e hapja
e tregut 6. Hipoteza transfertat etj. Pas ndryshimeve, gjatë viteve 2002, në
disa nga vendet e këtij rajoni filloi përdorimi i gjerë i euros si ruajtës
vlere dhe si shmangës i rrezikut financiar. Edhe marka gjermane, dhe më pas
euro, për të njëjtat arsye gjetën një përhapje të gjerë në Europën Lindore pas
2002-ës. Fenomeni i përdorjes së një monedhe të huaj për të mbuluar një ose të
gjitha funksionet e monedhës vendase (mjet pagese, njësi matëse dhe ruajtës
vlere) është quajtur Euronizim. Duke pasur parasysh strukturën e përdorimit të
Euros në ekonominë shqiptare, mendojmë se është më e përshtatshme të përdorim
termin zëvendësimi i monedhës për t‘iu referuar këtij fenomeni. Megjithatë deri
më tani një vlerësim i zëvendësimit të monedhës në ekonominë shqiptare nuk
është kryer. Në mënyrë që të merren vendime më të mirëinformuara për sa i
përket politikës monetare dhe trasmetimit të saj, si dhe kalimit të mundshëm
drejt përdorimit të një monedhe tjetër në të ardhmen, lind nevoja për të matur
zëvendësimin e monedhës në Shqipëri.. Përdorimi i monedhës së huaj për të
përmbushur funksione të ndryshme ka implikime të ndryshme ne ekonomi. FMN
përdor raportin e depozitave në monedhë të huaj ndaj M3-it si matës të shkallës
së zëvendësimit të monedhës, duke përjashtuar nga matja funksionin e parasë së
huaj si mjet pagese. Për të përfshirë dhe nxjerrë në pah këtë funksion ne
shtojmë në llogaritje dhe elementin e parasë së huaj në qarkullim. Zëvendësimi
i monedhës sipas mënyrës së matjes të FMN-së ka arritur nivelin 35%, në fund të
vitit 2012. Shtimi i elementit të parasë së huaj në qarkullim con në rezultate
të ndryshme krahasuar me ato të marra nga përdorimi i metodologjisë së FMN-së,
duke paraqitur nivele më të larta të zëvendësimit të monedhës, në të njëjtën
periudhë. Megjithatë, nëse ecuria e zëvendësimit të aktiveve për periudhën
2002-2012 konsiderohet si tregues i mirë i ecurisë së zëvendësimit të monedhës,
atëherë mund të kemi dhe një ndalim të prirjes rritëse ose dhe kthim rënës të
saj.Natyrshëm lindin disa pyetje: Ç‘drejtim do të marrë zëvendësimi i monedhës
në të ardhmen; do të vazhdojë të njëjtën prirje që ka treguar gjatë viteve të
fundit apo do të pësojë një kthim? V.7. 1. Hipoteza Reinhart.
http://www.hks.harvard.edu/news-events/news/press-releases/carmen-reinhart-announcement.
( Professor of the International Financial System at Harvard Kennedy School).
Ekonomisti me fame boterore Reinhart , e klasifikojnë zëvendësimin e monedhës
së një vendi nëpërmjet ndryshoreve makroekonomike si raportet; a. Depozita të
huaja/M3 (që përdoret dhe nga FMN-ja). b. Borxh i jashtëm/PKB (Prodhimin
Kombëtar Bruto. c. Dhe borxh në valutë/borxh total. Dy raportet që përfshijnë
borxhet shërbejnë për të përllogaritur zëvendësimin e monedhës në huadhënie.
Duke u bazuar në kombinimin e këtyre raporteve ato ndërtojnë katër grupe
(shihni tabelën 1), sipas të cilëve kategorizojnë madhësinë e zëvendësimit të
monedhës në vendet e ndryshme, megjithatë nuk përftohet një vlerësimi saktë i
nivelit apo ecurisë së zëvendësimit të monedhës në një vend.
V.7. 2. Hipoteza
:Histeresis. Fig 1.2.3.4. Fenomeni I vazhdueshem në zëvendësimin e monedhës
është diskutuar shumë në literaturen për vendet në zhvillim.Efekt I histeresis
quhet vazhdimesia e një gjendje të mëpareshme.Kjo ka si shpjegim faktin që pasi
njerëzit i janë përshtatur instabilitetit makroekonomik duke iu drejtuar
monedhës së huaj duke ulur kërkesën për monedhën vendase ata vazhdojnë ta bejnë
këtë për një kohë të gjatë ndonëse faktorët kryesorë makroekonomike
përmirësohen.Në katër grafiket në vazhdim tregohet një përmirësim i faktorevë
makroekonomike pas vitit kur ka hyre euro ne qarkullim viti 2002. Inflacioni
është një tregues I ndryshimi të nivelit të përgjithshëm të çmimeve në një
ekonomi. Inflacioni matet si ndryshimi i Indeksit të çmimeve të konsumit (IÇK),
I cili mat ndryshimin e çmimit të një shporte artikujsh që përfaqson ato mallra
që konsumohen zakonisht nga një familje. (Deflacioni eshte Inflacion negative -
). Ne figuren 2, eshte e paraqitur situate per periudhen 2002-2012, ne te cilen
jepet raporti midis rritjes reale te P.B.B-se ne vendin tone. Nga figura 2
duket se P.B.B-ja prej 2002 ku ka pasur kuoten 1.9 %, ka trend rritje deri ne
vitin 2006 e cila ka arritur kuoten deri ne 4.6 %. Ne vazhdimesi kemi trend
renie deri ne vitin 2010 ne kuoten 2.3 %. Me pas kemi nje rritje te lehte te
Prodhimit te Pergjithshem Bruto, dhe ne fundin e vitit 2012 jemi ne kuoten e
2.6 %. Per menyren e llogaritjes se P.B.B- se. me hollesisht e kemi shpjeguar
me lart. PBB = PP + TBO + ABP + T – S Pagat e punonjësve (PP), Teprica Bruto
Operative (TBO), Të ardhurat bruto të përziera (ABP), (T)Taksat indirekte - (S)
subvencionet. Ne figuren 3 kemi llogarite rrjedhese qe jane ne bankat ne vendin
tone, dhe qe jane pasqyruar ne raport me P.B.B-ne per periudhen ne studim
2002-2012.
Shic shihet nga grafiku
i mesiperm, konstatohet se ne vitin 2002 ky raport eshte ne masen – 8 %. Ne
vazhdimesi ka trend te vazhdueshem me luhatje te medhaja. Ne vitet 2005 – 2007
kur kemi rritje te P.B.B-se kjo pasqyrohet me trendin ulje te ketij raporti ne
vlerat – 7.6 %, - 8.2 % dhe -8.3 % ne vitin 2007. Me pas trendi eshte ne
ngritje, sepse edhe P.B.B- ka trend renie ne vitet ne vazhdim. Ne perfundim ne
vitin 2012 jemi ne kuoten e – 6.7 %. Ne figuren 3. eshte paraqitur raporti ne %
i Deficitit buxhetor ndaj P.B.B-se. Nga ky raport simbas figures 4. shohim
trendin e ndryshueshem. Ne vitin 2002 ka kuoten 9.3% dhe ne vitin 2005 arrin ne
vitin 5.4 %, duke shkuar ne vitin 2009 ne 10.7 % dhe perfunduar ne vitin 2012
me 25.2 %. Dy fjale per Deficitin Buxhetor. Buxheti eshte pasqyre sistematike
financiare e te hyrave dhe te dalave te shetit per nje periudhe te caktuar,
perkatesisht per nje vit buxhetor. (01 Prill-31 Mars te c’do viti). Buxheti
eshte institucion financiar themelor i qdo shteti me te cilin me plan parashikohen
te dalat dhe te hyrat publike. Ekzistojne edhe definicione tjera mirepo te
gjitha definicionet lidhur me buxhetin kane keto karakteristika: Dihet se
inflacioni karakterizohet me ngritjen e qmimeve ne treg dhe ngritjen e kerkeses
se pergjithshme. Prandaj me politiken buxhetore te te hyrave dhe te dalave
duhet ndikuar ne eliminimin e presionit inflator. Politika ekspansive buxhetore
me te cilen deshirohet eliminimi i depresionit dhe papunesise zakonisht
zbatohet duke zvogluar tatimet dhe me rritjen e te dalave publike. Kjo politike
sjell patjeter rritjen e te dalave buxhetore ne krahasim me te hyrat buxhetore,
me kete rast shkaktohet krijimi i deficitit buxhetor. Megjithëse zëvendësimi i
monedhës ka qenë I vazhdueshëm mund të themi se vitet e fundit ka qenë madje më
I lartë se gjatë viteve të para të tranzicionit.Zëvendësimi I monedhës në
sektorin e sipërmarrjes ka qenë më I ndikuar nga tranzicioni.Në rastin e
sipërmarrjeve publike ai ka pesuar rënie, arsye sigurisht duhet të jetë mbyllja
e tyre ose rikontruksioni dhe privatizimi.Për sipërmarrësit privatë mund të
themi se pas një rritje gjatë viteve të para, simetrike me rënien në sektorin e
sipërmarrjes publike,ka treguar një stabilitet të lartë. V.7.3. Hipoteza :
Diversifikimi I portofolit. Arsyet që ndikojnë në diversifikimin e portofolit
mund të sjellin shpejgime edhe për nivelin e zëvendesimit të monedhes.Në këtë
kuptim instrumenta financiare ose niveli I depozitave në monedhe të huaj ose
vendase mund të shpjegojnë se si niveli I depozitave dhe I parasë kesh përdoret
për diversifikimin e portofolit ose të reduktimit të riskut.Ky motiv mund të
bëhet edhemë I rëndësishëm në ekonomitë në zhvillim ku tregjet financiare janë
ende në rritje dhe jo fluid.Në Shqipëri sistemi financiar është kryesisht I identifikueshem
me sistemin bankar sepse tregu I kapitaleve pothuajse nuk ekziston. Grafiku 5.
tregon depozitat në monedhë të huaj nga 2001 e në vazhdim.Masa e zëvendësimit
të monedes ka qenë shume e stabilizuar.Me nje kthim real vazhsimisht negative
për depozitat në USD duke bërë përjashtim për periudhën e fundit të dhjetorit
të vitit 2003 ku pati një rritje të kthimit real negative edhe për depozitat në
euro. Dy fjale per Kthimet. Kthimi eshte e ardhura e perfituar nga depozitimi I
shumave prane bankave simbas kurseve te interesit te bankave, qe mund te jene
ne Lek apo ne nje nga llojet te valutave. Nga grafiku 5, duket se ne fillimet
te viteve 2002 tredi eshte kthimet reale totale jane ne trend renieje. Kjo
shpjegohet me faktin se tregu ka pasiguri vitet te fundit si rezultat I krizes
globale, dhe per faktin se analiza eshte bere edhe duke llogaritur kthimet nga
depozitat ne Lek. Ne lidhje me valuten Euro, shihet re se kthimet nga viti 2002
kur monedha sapo kishte hyre ne vendin tone, ka trend ulje deri ne vitin 2003
kjo nga mosnjohja e monedhes. Ne vazhdimesi kemi trend rritje sepse jane rritur
depozitat ne Euro, deri ne periudhen e krizes globale dhe Europiane 2007 e ne
vazhdim. Ne lidhje me FX, qe jane te depozita vendase ndaj totalit te
depozitave, konstatojme se ato kane trend luhatjeje simbas viteve. V.7.4.
Hipoteza : Kredibiliteti i stemit bankar. Grafiku 6. Sipas këtij argumenti
rritja e zëvendësimit të monedhës e matur me masën e depozitave duhet të
reflektoje zhvendosjen nga mbajtësit e monedhës së huaj në kesh tek mbajtësit e
depozitave dhe kjo mund të shikohet si një indikator I rritjes së besimit në
sistemin bankar . Grafiku 6. tregon një stabilitetit relative të rritjes se
depozitave ne euro qe eshte treguesi DX_dep/ M3, ku M3 eshte treguesi per parane
e gjere. Kjo përkon me përmirësimin e perceptimit dhe perqafimit te shtetasve
shqiptare me valuten euro. Ky trend i qendrueshem ka lidhje edhe me sigurine e
sistemit bankar. Mbajtësit vendas të depozitave në monedhe të huaj euro, kanë
qenë përgjithsisht në rritje duke ndjekur stabilizimin deri ne fundin e vitit
2012. Megjithese mund të themi që ka patur një rritje të besueshmerisë ndaj
bankave kjo hipotezëdo të funksiononte plotesishtë vetëm nqs të gjiha kursimet
jashtë sistemit bankar do të ishin ne monedhe të huaj kesh. V.7.5. Hipoteza :
Hapja e tregut. Liberalizimi I tregut duhet të jetë një tjetër faktor I cili
duhet analizuar.Me rritjen e vëllimit të tregëtuar rriten nevojat për monedhë
te huaj kesh ose në depozita të cekueshme për të perballuar pagesat e
nevojshme.Kështu që zëvendësimi I monedhës mund te shikohet pjesërisht si
rrjedhojë e liberalizimit të tregut dhe integrimit ndërkombëtar.Mbajtësit
publikë të depozitave në monedhë të huaj dhe mbajtësit e këtyre depozitave nga
sipërmarresit pra nga sektori privat në raport me totalin e depozitave përdoret
si një tregues i matjes të fenomenit të zëvendësimit të monedhës.Duke iu
përmbajtur kësaj hipoteze ne duhet të presim të njëjtën tendencë me rritjen e
hapjes së tregut dhe rritjen e zëvendësimit të monedhës.Sic tregohet në
grafikun 7 hapja e tregut është rritur që prej 2002 duke arritur disa masa të
stabilizuara prej rreth 60%.Indeksi I zëvendësimi I monedhës për sektorin e
ndërrmarjeve publike ka rënë në mënyrë të mprehte gjatë krizes globale dhe te
Eurozones, por edhe te problemeve te brendeshme ekonomike ne Shqiperi, proces
ky që vazhdoi deri në vitin 2010 e ne vazhdim.Indeksi I zevendesimit të
monedhës për sektorin e sipermarrjes private duke filluar që prej 2002 ka qenë
stable me rreth 6.5%.Gjithsesi në kendeveshtrimin e ekonomise infomale dhe
pagesat e saj në kesh është shumë e lehte te kuptosh nënvleresimin që I ëehet
rolit të hapjes së tregut në zëvendësimin e monedhës .
V.7.6. Hipoteza
:Transfertat Ne I konsiderojmë transfertat private si burimin më të rëndësishëm
të mbajtjes së depozitave në monedhe të huaj nga vendasit.Duke iu permbajtur
kesaj hipoteze ne duhet të presim një lidhje negative mes zëvendësimit të
monedhes dhe financimeve të importeve nga transfertat private. Grafiku 8a,b na
paraqet njЁ vЁshtrim të hollesishem mbi mbajtesit vendas dhe se si ky komponent
ndikon mbi zëvendësimin e monedhes.Ne dallojmЁ një tendence simetrike të
zëvendësimit të monedhes dhe të importeve financiare(transfertat).Nje veshtrim
me I hollesishe na tregon se pas vitit 2002 kemi nje stabilitet relative në të
dy variablat. Grafiku 6b tregon që masa e depozitave vendase nuk ka ndryshuar
pas krizes së piramidave.Nga kjo ne presim që edhe tendenca e kursimeve private
vendase dhe të mbajtesve vendas të depozitave në monedhe të huaj të jetë e
njejtë. Nga sa me lart duket se pozicionimi i valutes Euro ne raport me Lek ,
eshte i kenaqeshem. Nga studimi i rezultateve te grafiqeve te mesiperme,
arrijme ne konkluzionin se trendi eshte ne rritjen e sasise se Lek qe zevendesohet
me valuten Euro.
V.8. EUROIZIMI I
PJESSHËM JOZYRTAR Zevendesimi i Lek me Euro. Zëvendësimi total dhe zyrtar i
monedhës nuk duhet të ngatërrohet me zëvendësimin e pjesshëm dhe jozyrtar të
monedhës. Për një kohë të gjatë qe pas vitit 2002, euroja ne vendin tone është
përdorur gjerësisht në ne ekonomine e brendeshme, dhe nganjëherë preferohej më
shumë se Leku, si njësi llogarie, rezervë valutore dhe mjet pagese bashkë me
monedhën e vendit përkatës. Ky lloj ―euronizimi‖ jozyrtar dhe i pjesshëm është
I zakonshëm edhe në vende të tjera dhe jo vetem ne vendin tone. Duke patur
parasysh rivlerësimin nominal real dhe të barazpeshuar të lekut, inflacionin
shumë të ulët dhe interesat në ulje, shkalla e lartë dhe akoma në ngritje e
euroizimit në Shqipëri është një fenomen i habitshëm. Për më tepër, duke patur
parasysh konsideratat e mësipërme në drejtimin e tregut, është po aq e
habitshme gjetja e përdorimit më të gjerë të Euros, sesa Leku, kjo sepse
tregtia me Bashkimin Europian është njëqind herë më e madhe sesa tregtia me
SHBA-në (Raporti Banka Boterore, etj). Shpjegimi më i pranueshëm për këto
çudira monetare duhet të jetë euronizimi, gjithëpërfshirës si i aseteve ashtu
dhe i borxheve, në sektorin publik dhe në atë privat, dhe mbizotërimi i Euros
në faturimet e tregtisë së jashtme, pavarësisht nga zona valutore e partnerëve
me të cilët bëhet tregti. Euro mund të ketë dështuar në përpjekjet për të
zëvendësuar dollarin për shkak të dobësive të saj pas hedhjes në treg në janar
të vitit 2002, e cila erdhi pas një kombinimi të rritjes së ulët ekonomike të
Bashkimit Europian,mangësisë së një uniteti politik dhe përfaqësie në Zonën e
Euros, si dhe administrimit që linte për të dëshiruar . Euronizimi jozyrtar, si
në Shqipëri, është si një përparësi ashtu dhe një pengesë kur merret parasysh
përshtatja zyrtare e një regjimi super të pandryshueshëm: kalimi ndihmohet nga
sasia relativisht e madhe e valutave të huaja në qarkullim, por për shkak të
qarkullimit si të dollarit amerikan ashtu dhe të Lekut,duhet bërë një largim i
ekonomisë nga monedha vendase Lek, që nuk do të përdoret më, pas anetaresimit
ne B.E. Në këtë gjendje që janë gjërat tani, një kalim I mundshëm i Shqipërisë
në një kurs super të pandryshueshëm mund të merrte vetëm formën e një bord
monedhë të lidhur me shportën e euros, gjë që do të sillte përfitimet e një
regjimi të perdorimit jozyrtar te Euros ne vend te Lekut. V.8. 1. Avantazhet
nga zevendesimi i Lek me Euro. Për një trajtim më gjithëpërfshirës të
nënkuptimeve ekonomike të euroizimit i referohemi Nuti (Studimi per Euronizimin
2001); këtu do të merremi me kostot dhe përfitimet që kanë lidhje me
Shqipërinë. Në përgjithësi, shohim se si kostot ashtu dhe përfitimet ka mundësi
të jenë ekzagjeruar, që ka mundësi të ketë efekte neto pozitive, e që këto
përfitime neto të bëhen më të mëdha me progresin drejt përshtatjes ndaj
standardeve të Bashkimit Europian. Nga ana e përfitimeve do të gjejmë sa vijon:
(i). Siguri më të madhe të kursit të këmbimit. Në teori, si zëvendësimi i
valutës ashtu dhe bord monedha, përbëjnë një përkushtim të përhershëm, të
pakthyeshëm për një kurs këmbimi të pandryshueshëm. ―Nuk mund të zhvlerësohet
me lehtësi një valutë që nuk ekziston apo një valutë, kursi i këmbimit të së
cilës është i vendosur me ligj.” (ii). Kredibilitet më i madh i politikës
qeveritare. Shpesh thuhet, edhe për një politikë kursi këmbimi të
pandryshueshëm dhe, aq më tepër, për një regjim super të pandryshueshëm, se një
qeveri të cilës i mungon kredibiliteti i politikave dhe një regjistër, mund ―të
marrë hua‖ kredibilitet duke e ankoruar monedhën kombëtare përkrah një monedhe
të fortë e të besueshme. (iii). Kosto më të ulta transaksionesh. Pa dyshim,
përdorimi i një valute të përbashkët si masë vlerësimi, por edhe si mjet
këmbimi çon në kosto më të ulta transaksionesh, megjithëse këto kursime ka
mundësi të jenë të zmadhuara. Është e vërtetë se çdokush që do të këmbente me
rradhë secilën prej 28 valutave të Zonës së Euros, e pastaj të kthehej përsëri
tek valuta fillestare. Nga transaksionet nga valuta vendase ne euro, fitimet në
koston e transaksioneve kanë më shumë mundësi të jenë, të themi, rreth 1 %.
(iv) .Normat më të ulta të interesave. Ka mundësi të ketë norma më të ulta
interesi në valutën e re, gjë që do të nxisë investimet dhe rritjen ekonomike.
Gjithësesi, primi i rrezikut i vendit, sidomos në një bord monedhë, nuk mund të
eliminohet krejtësisht në praktikë, dhe mund të mbetet i konsiderueshëm. Përveç
kësaj, mbi rrezikun e një vendi (i njëjtë me rrezikun e huadhënies) mbetet një
prim që mbulon huadhënësin nga rreziku i mospagimit. Stabilitet më të madh
makroekonomik. Një aspekt bindës si në zëvendësimin e monedhës dhe në bord
monedhë është prania e rregullatorëve automatikë në ofertën për para, e
vendosur nga ndryshimet në asetet e huaja të ruajtura brenda vendit, të
ngjashme me ndryshimet që ndodhin nën një standard ari. Shpejtësia dhe
intensiteti i këtyre vetërregullatorëve ka pak mundësi – ashtu si edhe nën
standardin e artë – që të mjaftojnë për të siguruar një stabilitet të plotë,
por janë gjithashtu të pamjaftueshme për të bërë ndonjë dëm. Përsëri, ka një
përfitim të vogël, por ndoshta të ekzagjeruar që vjen nga bord monedha apo nga
zëvendësimi i valutave. Përfitime më të rëndësishme në stabilitet mund të vijnë
nga argumenti ―bipolar‖ i diskutuar më lart. (vi). Tregti më e madhe dhe
investime të huaja direkte më të mëdha. Deri kohët e fundit, puna studimore ka
dështuar në gjetjen e një lidhjeje empirike të besueshme midis rregullimeve
monetare dhe flukseve tregtare.Si rezultat, ndikimi i një monedhe të përbashkët
duket shumë I vogël, rreth 40 për qind, dhe shumë më pak i saktë. Në një
ekonomi që është tashmë gjerësisht e euroizuar, lëvizja drejt zëvendësimit
total dhe zyrtar të monedhës, do të eliminonte komplikacionet e komponentëve të
dyanshëm në ofertën monetare, duke vendosur qëllime të ndërmjetme të politikës
monetare, dhe IHD ne vendin tone. V.8. 2. Disavantazhet nga zevendesimi i Lek
me Euro. Disavantazhi më I madh I këtij regjimi është pamundësia e përdorimit
të politikës së brendeshme monetare më synim arritjen e objektivave të
brendeshme si për shembull rritja e punësimit në vend. (i). Eurorizimi I
njëaneshëm si një alternativë e regjimit të kursit të fiksuar të këmbimit. Si
në të gjitha vendet e Europës Qëndrore dhe Lindore dhe në rastin e vendit tonë
vihet re një euroizim ose dollarizim jo zyrtarë I ekonomisë .Disa nga shkaqet
që konsumatorët vendas preferojnë monedhat euro dhe dollar në vend të monedhës
vendase në funksionet e mjetit të këmbimit ,ruajtese të vlerës dhe matëse të
vlerës janë: (ii). Destabiliteti makroekonomikë,vecanerisht norma e lartë e
inflacionit dhe pasigurisë të kursit të këmbimit në fazën e parë të procesit të
tranzicionit. Trafiqet ilegale dhe evasion fiskal .Një pjese të rëndësishme të
ofertës të valutes në vend e perbejnë te ardhurat që vijnë nga kontrabanda ku
një rol të rëndësishëm kanë luajtur të ardhurat nga thyerja e embargos e cila
ka qenë e rëndësishme sidomos për vitin 2000 por trafiqet e tjera ilegale zenë
një rol të konsiderueshëm dhe mendohet të kenë ndikim dhe për vitet në vazhdim.
(iv). Të ardhurat nga emigracioni.Me filimin e procesit të hapjes së ekonomisë
të vendit numri I emigranteve shqipetarë që kanë emigruar jashtë vendit gjatë
gjithë këtyre viteve ka ardhur në rritje.Nga një studim I Bankës së
Shqipërisëështë arritur në përfundimin që të ardhurat e emigrantëve që jetojnë
jashtë vendit dhe të atyre që kanë punuar jashtë por janë kthyer të jetojnë
vend përbejnë më tepër se 60% të ofertës të valutës së huaj në tregun valuator
dhe për vitet nëvijim mendohet se do të ketë një rol të rëndësishëm në formimin
e kursit të këmbimit në vend. (v). Arsyet kryesore që bankat e nivelit të dytë
preferojnë të japin hua në valutë të huaj janë ; o Huadhënia në valute të huaj
për këto Banka është një mjet mbrojtës ndaj inflacionit. o Duke qenë se huaja
jepet në terma nominalë një rritje e inflacionit të brendshëm e ardhur si
pasojë e një politike të lirë monetare e ndjekur nga faktorë të tjerë do të
zvogëlonte të ardhurat në terma reale për keto banka . (vi). Paqëndrueshmria e
kursit të këmbimit përbën gjithashtu një faktorë që nxit huadhënien në valutë
të huaj. (vii). Norma e interesit për depozitat në lek karakterizohet nga një
normë më e lartë e interesit në krahasim me depozitat në valutë sepse risku I
kursit ë këmbimit konsiderohet I madh (viii). Shumica e kredisë së huaj në të
cilën mbështetet vendi është në valutë të huaj . (ix). Në qoftë se autoritetet
zyrtare do të favorizonin eurorizimin e njëanshëm të ekonomisë të vendit
përpara plotësimit të kritereve të nevojshëm,pasoja kryesore do të ishte fakti
se Banka Qëndrorë nuk do të mund të luante me rolin e huadhënses të fundit në
ekonomi gjë që do të ketë pasoja të rënda në rast të krizave financiare. V.8.
2. KOSTOT E EUROIZIMIT Euroizimi i njëanshëm do të kishte dhe kostot e tij: (i).
Para së gjithash, humbja e “seigniorage” – ( Eshte vendosur nga e drejta e nje
sundimtarit te lashte të një shteti "seigneur"- prej nga vjen dhe
fjala "seigniorage" qe nxirrte monedhat në qarkullim të ardhurat e
fituara nga përdorimi i monedhës së brendshme, zakonisht përcaktohet si vlera e
vërtetë e ndryshimit në paratë bazë). Kostoja e prodhimit të monedhave eshte më
e vogël se vlera nominale e stampuar dhe diferenca quhej
"seigniorage". Për këtë arsye, një nga çështjet e debatueshme në literaturën
mbi zëvendësimin monetar është dhe efekti që shkaktohet nga humbja e
seigniorage. Kjo mase llogaritet. -S = seigniorage. - MB = baza monetare (shuma
e parasë në qarkullim dhe e rezervave të sistemit bankar pranë bankës qendrore.
- RE = rezervat e sistemit bankar pranë bankës qendrore. - P = niveli i
çmimeve; i = norma e interesit të tregut. Ii = norma e interesit që paguan
banka qendrore për rezervat e sistemit bankar. Për të treguar lidhjen midis
kostos oportune të seigniorage, po bëjmë një paraqitje skematike (të
thjeshtuar) të bilancit të konsoliduar të një banke qendrore: Po të supozonim
që vendi mban vetëm asete të denominuara në monedhë të brendshme (pra, që
asetet e huaja neto janë zero) dhe kapitali I bankës është zero, në anën e
pasivit mbetet vetëm baza monetare, për të cilat banka qendrore paguan interes
vetëm për një pjesë të saj: remunerimin e rezervave (ii*RE). Në anën e aktivit
mbeten vetëm asetet e brendshme neto që janë të barabarta me bazën monetare (ND
= MB) dhe që i sigurojnë bankës qendrore një fitim në varësi të normës së
interesit të tregut: i*MB. Fitimi i bankës qendrore që do t'i transferohej
buxhetit të shtetit në këtë rast do të ishte: i*MB - ii*RE - C (ku C:
shpenzimet e veprimtarisë së bankës). Si normë interesi të tregut mund te perdorim
edhe yield-in e bonove të thesarit (tremujore). Duke shumëzuar normën e
interesit me bazën monetare mesatare vjetore, marrim një vlerësim të
seigniorage (në çmimet korente), të cilin e krahasojmë me vitet
paraardhese.Banka e Shqipërisë ka filluar remunerimin e rezervës së detyrueshme
në tetor të vitit 2000, ne raport me PBB-në me çmimet korente, për të matur
rëndësinë relative të këtij burimi të të ardhurave. Në rastin e bord monedhës
disa nga të ardhurat ―seigniorage‖ që do t‘i shtoheshin bankës qendrore
sigurohen nga interesat e fituar nga rezervat. Nën zëvendësimin e valutës
humbja e seignorage-s mbi masën e valutës së huaj në qarkullim vendas është
totale, me përjashtimin se një marrëveshje për ndarjen e saj mund të ishte e
arritshme me bankën qendrore që administron valutën në fjalë të zgjedhur. (ii).
Rezervat fillestare. Rezervat monetare të huaja në shkallë të lartë nevojiten
për të vendosur bord monedhë ose për të zëvendësuar zyrtarisht monedhën
kombëtare. Në fillim bord monedha duhet të financohet me rezerva të huaja të
mjaftueshme për të ndihmuar monedhën në qarkullim (qoftë kjo e re apo e
pandryshuar) në kursin e pandryshuar të këmbimit të përzgjedhur nga qeveria.
(iii). Humbja e rolit të huadhënësit të fundit. Avantazhi mitik i një bord monedhe
është se monedha vendase ―i ka krahët e ngrohta‖ nga valutat e huaja.Humbja e
një politike monetare të brendshme, si rezultat I euroizimit është i qartë, po
nuk duhet ekzagjeruar.Më pas, ka pak rëndësi nëse është një bankë qendrore
kombëtare ose një bankë që ka vetëm një qëllim, të njëjtë, dhe e pavarur
superkombëtare ose bankë e huaj qendrore, ajo që administron përdorimin e
monedhës. (v). Monedha në të cilën është dhënë borxhi i jashtëm. Borxhi I
jashtëm mund të shprehet edhe në monedha të tjera përveç euros, veçanërisht në
dollarë. Një numër vendesh në tranzicion kanë rritur një pjesë të madhe të
borxhit të tyre të jashtëm në dollarë amerikanë. (vi). Praktikat e faturimit.
Në disa vende, ku bën pjesë edhe Shqipëria , euro mund të mos jetë monedha e preferuar
në tregun e jashtëm në praktikën e faturimit, e cila mund të jetë vështirë për
t'u ndryshuar. Praktikat e rregullimit janë konsideruar shpesh si të
rëndësishme, por ato janë jo të qenësishme. (vii). Impakti inflacionist i
rivlerësimit të vërtetë. Të gjitha ekonomitë e tranzicionit kanë paraqitur
konvertueshmërinë në një kurs këmbimi domethënës të nënvlerësuar;
qëndrueshmërisht të gjithë kanë nënshkuar rivlerësimin e vërtetë duke rënë
gradualisht drejt një pozicioni rreth dyfishit të raportit midis kursit të
këmbimit në kushtet e paritetit të fuqisë blerëse dhe kursit aktual. Per sa me
lart duket se perfitimet nga pedorimi i Euros ne vend te Lek, eshte me interes
per ekonomine ne vendin tone, dhe efektet ne ekonomi do te jene positive per
qytetaret te vendit tone. V.8. 3. KONVERGJENCA DREJT FUSHËS OPTIMALE TË
MONEDHËS EURO. Nuk ka dyshim, që kostot e diskutuara në seksionin e mëparshëm
do të jenë, në mënyrë të konsiderueshme, të reduktuara me konvergjencën e
ekonomive në tranzicion me euron; përfitimet, gjithashtu, mund të reduktohen,
por proporcionalisht më pak se kostot. Konvergjenca mund të kuptohet jo vetëm
për parametrat monetarë dhe fiskalë, por gjithashtu, edhe për parametrat realë
dhe institucionalë. (i). Konvergjencat monetare dhe fiskale, sikurse janë
prezantuar dhe në kriteret e Maastricht, kanë tërhequr shumë vëmendje. Ideja
kryesore është se konvergjencat mund të realizohen jo drejtpërdrejt, nëpërmjet
lidhjeve me tregtinë, por si një rrjedhim i përmasave të një politike të matur.
Në të vërtetë, shumë prej kandidatëve për t‘u pranuar, shfaqin progrese të
dukshme drejt përmbushjes së këtyre kritereve, të cilat duken të jenë të
mirërealizuara. Në Shqipëri, pjesa që zë borxhi qeveritar ndaj PBB-së është
rreth 70 për qind më e lartë se mesatarja prej 50 për qind e ekonomive në
tranzicion, por më e ulët se mesatarja e Zonës së Euros, rreth 73 për qind në
vitin 2012. Të ardhurat publike janë akoma realisht të ulta, në 22.4 për qind
të PBB-së (me shpenzime rreth 31.4 për qind ) dhe duhet të rriten në Shqipëri,
që t‘i afrohen niveleve të Bashkimit Europian. Inflacioni shqiptar është brenda
objektivave të Maastricht12, ndërsa normat e interesit nuk janë në përputhje me
këta objektiva. Progrese të mëtejshme, për t‘iu përafruar objektivit të
inflacionit të Maastricht-it, mund të jenë të kushtueshme13. Shqipëria është në
një pozicion të përzier. Ristrukturimi bankar ka filluar, dhe gjithashtu, ka
ndikuar në rritjen e borxhit publik nga 63 për qind në 69 për qind të PBB-së.
Në të njëjtën kohë, tregjet financiare në Shqipëri janë shumë të pazhvilluara,
me një treg sekondar inekzistent të letrave me vlerë të qeverisë, me një
pjesëmarrje të madhe të bankave në tregun primar si dhe me një bursë që akoma
është në hapat e saj të parë. (ii). Konvergjenca reale, nga pikëpamja e disa
vëzhguesve, nuk është koncept domethënës (Gros 2000), por në të kundërtën mund
të identifikohet lehtësisht si një konvergjencë e të ardhurave reale për frymë
– një proces i “caching up” (avancimi drejt) i cili tashmë është quajtur “
konvergjencat reale”, dhe për këtë, të produktivitetit të punës dhe nivelit të
pagave; të normave reale të interesave, normës së papunësisë, kapacitetit e
dobishmërisë. Shqipëria është akoma disa hapa mbrapa, jo vetëm në të ardhurat
për frymë, por më shqetësuese, në konvergjencat strukturore, duke patur një
strukturë të të punësuarve në industri prej 11.5 për qind, në bujqësi prej 51
për qind, në ndërtim prej 14.8 për qind, në transport prej 3.5 për qind, në
shërbime të tjera prej 19.2 për qind. Me diferenca të qëndrueshme në të
ardhurat për frymë, kostoja e politikave të kohezionit (nëpërmjet fondeve
strukturore dhe transfertave të tjera) është e detyruar të jetë e lartë dhe nuk
është e qartë nëse mund të mbahet brenda limiteve aktuale të Bashkimit
Europian, 4 për qind të PBB-së të vendit përfitues. (iii) . Konvergjencat
institucionale, gjithashtu, kanë bërë përparime të shpejta, së paku për vendet
që ndodhen në rradhët e para për pranim, duke gjykuar nga vlerësimet e
BERZH-it, për arritjet sistematike në tranzicion. Sipas Fondit Monetar
Ndërkombëtar , Përveç përmirësimeve të viteve të fundit, ekonomia shqiptare
vazhdon të përballet me një dobësi institucionale dhe në infrastrukturë, duke
patur, në mënyrë të theksuar, nevojën e një programi të reformave strukturore‖.
V.8. 4. POLITIKAT DREJT EUROIZIMIT TË NJËANSHËM Si Komiteti Europian dhe Banka
Qendrore Europiane, i kanë lejuar vendet kandidate për pranim, të adoptojnë çdo
regjim kursesh këmbimi që ato vetë mund të zgjedhin, duke përfshirë dhe bord
monedhë, siç është miratuar dhe nga pranimet e tyre në Bullgari, Estoni dhe
Lituani. Por, euroizimi në një këndvështrim të ngushtë, i kuptuar si
zëvendësimi i monedhës. a) Se pari ;―Çdo adoptim i njëanshëm i monedhës së
vetme në kuptimin e ―euroizimit‖, do të jetë në kundërshtim me nënvizimet e
arsyeve ekonomike të traktatit të Bashkimit Monetar Europian, i cili parashikon
adoptimin aktual të euros, si një pikë përfundimtare e procesit të strukturuar
të konvergjencës brenda një kuadri pune të shumëllojshme. Për këtë arsye, euroizimi
i njëanshëm nuk do të jetë një mundësi e anashkalimit të hapave të parashikuar
nga traktati për adoptimin e euros‖. Një kërcënim i madh- nëse ka ndonjë të
tillë- do të ishte më e mundshme të vinte nga euroizimi i njëanshëm, jo i
vendeve që janë pranuar për të hyrë, por nga jashtë, i parë në këndvështrimin e
nivelit të tyre inferior mbi konvergjencat e parametrave të Bashkimit Europian.
b) Së dyti, frika se presioni politik mund të sjellë që Banka Qendrore
Europiane të tolerojë, dhe të marrë parasysh nevojat e veçanta të vendeve. V.8.
5. KONKLUZIONET Për Shqipërinë, mund te nxjerrim disa konkluzione positive per
zevendesimin e Lekut me Euron. 1. Kostot dhe përfitimet nga euroizimi i
njëanshëm janë të lidhura përafërsisht me pritjen më të vogël të përfitimeve
nga një zgjerim i konsiderueshëm i tregtisë dhe me koston e një humbjeje të
vogel. 2. Ndoshta, prezantimi aktual I bankënotave dhe i monedhave të euros (që
nga 01.01.2002) do të kthejë ekonominë nga euro që mund të prezantohet në
Shqipëri, është bord monedhë i lidhur me një shportë euro/Lek, i cili do të
sigurojë të gjitha përparësitë që priten nga një regjim kursesh fikse, por jo
ato të një monedhe të vetme. 3. Euroizimi i njëanshëm në formën e zëvendësimit
zyrtar të plotë, për momentin, nuk është në kompetencat e autoriteteve të
Bashkimin Europian dhe BANKA QENDRORE EUROPIANE, por Shqipëria, si të gjitha
vendet e tjera në tranzicion duke përfshirë edhe vendet kandidate për pranim,
duhet të ketë situatë të favorshme për të negociuar pranimin e saj. 4. Sipas
BSH-së, shkalla relativisht e lartë e eurorizimit të ekonomisë reflektohet edhe
në bilancet e agjentëve ekonomikë: 1.Një pjesë e konsiderueshme e aktiveve dhe
detyrimeve financiare. 2.Si dhe e transaksioneve që ata kryejnë, realizohen në
monedhë të huaj. 5. Vërehet një normë veçanërisht e lartë eurorizimi në kahun e
aktivit, më e spikatur kjo për individët. Ndër shkaqet kryesore, iniciatore të
eurorizimit, në literaturë përmenden motivet paraprirëse mbrojtëse ndaj normave
të larta të inflacionit apo luhatjeve në ekonomi. 6. Kështu, për rastin e
Shqipërisë, përveç faktorëve psikologjikë që veprojnë në vazhdimësi, në krahun
e aktivit të bilancit, eurorizimi favorizohet kryesisht nga hyrjet valutore në
formën e remitancave, investimet e huaja direkte apo linjat e kredisë bankare.
7. Megjithatë, për shkak të normave të larta të interesit në lekë, një pjesë e
konsiderueshme e depozitave të individëve mbahen në monedhë vendase. 8. Në
kahun e pasivit, faktorët favorizues të kërkesës së lartë të bizneseve për
kredi në valutë janë normat më të ulëta të referencës për interesat në valutë
kundrejt monedhës vendase dhe burimi i të ardhurave në valutë. V.8. 6. Rreziku
. Fenomeni "euromania" mbart jo pak rreziqe. Kryesori është ai që
vjen nga kursi i këmbimit. Në këtë periudhë të mbiçmimit të euros dhe
zhvlerësimit të lekut blerja e produkteve në euro apo edhe marrja e kredisë në
këtë monedhë nuk është aspak me leverdi për qytetarët, të cilët të ardhurat
mujore të tyre i kanë në lekë. Kjo pasi përveç normës së interesit (në rastin e
kredisë) ata duhet të paguajnë edhe koston e transaksionit. V.8. 7. Debati i
hapur: Euro në vend të lekut? Përballë preferencës së shqiptarëve për të
përdorur gjithmonë e më shumë euron, pyetja që lind natyrshëm është: Sa gati
është ekonomia shqiptare që të zëvendësojë Lekun. Debati lidhur me këtë çështje
mbetet i hapur mes ekspertëve. Banka e Shqipërisë e ka konsideruar të
parakohshme një proces të tillë zyrtarisht, pavaresisht se eshte fakt. Por nga
ana tjetër, zëvendësimi i lekut me euron nuk është vetëm një çështje dëshire.
Kjo pasi Shqipëria duhet të plotësojë disa kushte, ku kryesori është mbajtja
nën kontroll e deficitit buxhetor, një tregues ende "i pabindur" për
financat publike. Zhvlerësimi i lekut shqiptar ndaj valutave ka nxitur debatin
mes ekspertëve për zëvendësimin e tij. Kjo edhe për faktin se monedha e
përbashkët europiane po përdoret gjithmonë e më shumë në ekonominë tonë. Ø
Mendime te qytetareve (Marre nga rrjetet sociale) . 4 Komente Asta - 11 Gusht
2010 - 18:31 Permalink Me sa kam vene re une kur kam qene ne Tirane, tani vetem
ushqimet dhe kafja ne lokal paguhen me leke. Gjithe pagesat e medha, shtepi,
makine, elektroshtepiake, bile edhe rroba, jane me euro tashme. Apo jo?
shqiptari i vjeter - 11 Gusht 2010 - 19:45 Permalink pak nga pak po blehet cdo
gje me euro. Kur te vijme ne Shqiperi te mos ti shkembejme eurot se nuk pi me
uje leku atje, se cdo gje blihe me euro. Pjer Thomas - 12 Gusht 2010 - 22:13
Permalink Kjo vjen (nese shprehemi ne gjuhen popullore) se s`ka ku te veje me
mire se te blejme me euro qe te behemi edhe ne si bota. Mire disa produkte
importi shiten direkt me euro, po edhe sherbimet duhen bere me euro.
Shqipja.com - 29 Shtator 2009 - 23:03 Permalink Cfare mund te themi tani eshte
vetem se Leku thjesht do te jete me volatil dhe me tendence per nje zhvleresim
deri ne nje pike rezistence psikologjike 140 se ne shqiperi qe tani cdo gje
blihet me euro. gene - 6 Tetor 2009 - 10:35 Permalink Ne nuk na gjen asgje e
keqe nga perdorimi i euros ne vend te lekut. gjembi - 24 Janar 2013 - 16:07
Permalink Tani nga leku i parë e deri tek i fundit do na marri malli se do
perdorim vetem euron. Etj.etj etj. V.8.Aktualite per perdorimin e Euros. V.
8.a. Nga tregu i lire . Nga vezhgimet dhe studimet si ato te pershkruara me lart,
dhe te tjera, mund te japim disa te dhena te cilat jane aktuale, per tregun e
lire dhe ato jane si me poshte ; a). Shqiptarët “zëvendësojnë” lekun me
euron.Shqiptarët po e përdorin gjithnjë e më shumë monedhën europiane, euro,
edhe pse zyrtarisht kanë paranë e tyre, lekun. Mjafton të vëzhgosh njësitë
tregtare ku ofrohen shërbime dhe mallra të ndryshme në euro dhe kupton se
eurorizimi në Shqipëri është përhapur me shpejtësi në vitet e fundit. b). Duke
nisur nga shkollat dhe kurset private, apartamentet, pajisjet elektronike dhe
shtëpiake, ofertat për pushime jashtë, veshjet, e deri në bar-restorante, që të
gjitha ofrohen me euro, duke zëvendësuar monedhën vendase, lek. c). Mallrat dhe
shërbimet që shiten me euro po përhapen me shpejtësi, saqë nisur nga këto
kushte, leku do të zëvendësohet shumë shpejt i tëri nga euroja. d). Shqiptaret
kane rritur kërkesën e individëve për kredi në valutën euro, sepse janë çmimet
e mallrave të blera të shprehura në monedhë të huaj ne valuten Euro. e).
Ekspertët e lidhin me faktin se produktet që ofrohen me euro janë të
importuara, dhe për të shmangur rrezikun e kursit të këmbimit, tregtarët
preferojnë t‘i shesin me valutën që i kanë blerë në vendin e origjinës. f). Me
euro ofrohen tashmë prej kohësh edhe hapësirat e apartamenteve për shitje apo
me qira, pas gati 8 vjet dominim të monedhës amerikane, dollar. Edhe pse
ndërtuesit i blejnë lëndët e para në lek, produktin final, apartamentin ose
objektin e shesin me euro. g). E njëjta gjë ndodh me dyqanet e veshjeve, të
cilat në artikujt që shesin kanë të stampuar etiketa me çmime në euro, dhe ku
duhet të bësh konvertime me kurs fiks që të ofron butiku. h). Këto dhe të tjera
shërbime, si kreditë qe jane ne Euro, që konsiderohet një tjetër problem jo pak
serioz, i kanë vendosur shqiptarët në pozita të vështira, por që deri më sot
asnjë ent shtetëror nuk ka dhënë shpjegime rreth përhapjes së fenomenit ―Euro‖.
l). Shqipëria është një vend i rrethuar nga shtete që përdorin euron, dhe ku
tregtia, deri në masën 65 për qind, kryhet me valutën e Bashkimit Europian.
ll). Si Shqipëria, ashtu dhe vendet fqinje me te si Malit të Zi, Maqedonia dhe
Kosova e përdorin euron. Përdorimi i euros nga këto dy shtete eshte aktualitet.
k). Zhvleftesimi i vazhdueshem i Lek kundrejt Euro. Sipas të dhënave të Bankës
së Shqipërisë, qe mbas vitit 2002, monedha jonë u zhvlerësuar në masën 13 për
qind kundrejt euros dhe në vitin 2010, zhvlerësimi ishte 11 për qind. Ky
nënçmim vijon ende. Gjatë viteve 2011 dhe 2012, monedha evropiane ka shënuar
një tjetër rekord në tregun tonë të këmbimit, duke kapur deri nivelin e 142.9
lekëve. Aktivitete qe perdorin Euron. www Google.com.sherbime me euro ne
shqiperi. - Mbi 50%, sipërmarrjeve aktive veprojnë në rajonin e Tiranës dhe të
Durrësit. Shpërndarja e sipërmarrjeve aktive sipas sektorëve ekonomikë është:
tregtia 43.8%, hotelet dhe restorantet 16.1%, transporti dhe komunikacionet
10.2%, industria 9.8%, ndërtimi 4.3%, bujqësia dhe peshkimi 1.8%, ndërsa
shërbimet e tjera zënë 14.1%. Është për t‘u theksuar se sektorët e tregtisë,
hoteleve, bareve dhe 628 restoranteve dominohen nga perdorimi sa me shume i
Euros ne vend te Lek në vitet e fundit kjo ndodht veçanërisht gjatë periudhës
së verës, si pasojë e rritjes së turizmit në vend; - 16% të ndërmarrjeve aktive
e zënë prodhuesit e të mirave dhe 84% përbëhen nga prodhuesit e shërbimeve;
Foto e punuar,qe jane njoftime te bera nepermjet rrjeteve sociale te
komunikimit on line, nga bizneset ne vendin tone per ofrimin e sherbimit te
tyre, dhe pagesat ne Euro.Tregues se sa i perhapur eshte perdorimi i Euros. V.
8.a. Nga tregues Zyrtare . Jo vetem tregu I lire por edhe tregues zyrtare, kane
te pershkruar zyrtarisht Euron ne planet, apo strategjite financiare te tyre.Si
me poshte ; a) Zerat financiare te buxhetit te shtetit e kane te pasqyruar
gjeresisht Euron, ne treguesit te tyre, te analizes per periudhat te shkuara,
por edhe ne ato aktuale dhe parashikuese. P.sh. Ne analizen parashikuese per
vitin 2013 per borxhin e jashtem jane bere llogarite per zerin edhe ne Euro,
grafikisht jane si me poshte (http://www.google.alparashikues202013). b) Zerat
financiare te parashikimeve te portofolit te shtetit, ku matja eshte ne valuten
Euro. www.monitor.al). c) Ne zerat financiare te parashikimeve te rritjes se
P.B.B-se ne raport me vende te tjera te B.E-se. (www.monitor.al). d) Ne zerat
zyrtare te kembimit valuator me monedhen Euro qe esthe monedha qe perdoret nga
28 vendet anetare te B.E-se. (www.monitor.al). e) Ne zerat zyrtare te B.E-se
per parashikimet per shqiperine. (www.monitor.al). V. 9. PERFUNDIME v
Euro eshte pashmangesisht monedha definitive qe do te perdoret ne vendin tone.
Ky proces i zevendesimit te Lek me Euro ne vendin tone, do te perfundoj me
Anetaresimit ne Bashkimin Europian te vendit tone. v
Te gjitha shpjegimet e bera me lart ne kete teme, percaktojne rolin e sejcilit
element pjesmarres ne ‘Procesin Menaxherial te Zevendesimit te Lek me Euro”.
Roli i sejcilit prej tyre eshte i pranishem, aktual, aktiv, i domosdoshem ne
Menaxhimin e zevendesimit te Lek me Euro. v Zevendesimi i
Lek me Euro ne vendin tone, eshte proces ne dinamiken e perditshme te ekonomise
ne vend. Sic do aktivitet qe zhvillohet natyrshem ne ekonomi, edhe ky
shoqerohet me luhatjet te tij, ulje ngritje kjo e ndikuar nga faktore te
pershkruar me lart. E rendesishme qe procesi i zevendesimit te Lek me Euro
eshte ne rritje progresive dhe me tregues gjthnje e me pozitiv. v
Menaxhimi i zevendesimit te Lek me Euro, kryhet pa ndonje strukture te vecante,
nuk ka staf njerezor, nuk ka pakete ligjore te miratuar per te, nuk ka kosto
financiare. Ky menaxhim zevendesimi i Lek me Euro, vetudhehiqet dhe
vetzhvillohet ne kushtet e ekonomise se vendit. Ky vetmenaxhim do te perfundoj
me zevendesimin perfundimtar te Lek me Euro, me anetaresimin perfundimtar te
Shqiperise ne B.E. V. 10. SUGJERIME DHE REKOMANDIME v
Gjith spektri politik ne vend duhet te gjeje rruget e duhura te komunikimit politik,
per te shmangur konfliktualitetin politik ne vend, dhe duke zbatuar te gjitha
rekomandimet te B.E-se. v Sistemi bankar duhet te sygjeroje ne
vazhdimesi politika fiskale dhe monetare, qe perkrahin, zhvillojne dhe
stimulojne ne vazhdimesi zevendesimin e monedhes Lek me Euro. v
Menaxhimi i zevendesimit te monedhes Lek me Euro, me te gjith indikatoret te
tij, te mos te pengohet por si proces te stimulohet me veprime konkrete, duke
mbajtur nen vezhgim te vazhdueshem treguesit monetar ne vend. v
Qeveria Shqiptare me strukturat te performances fiananciare ne Ministrine e
Financave, ne vazhdimesi, te beje analiza, studime te hartoje Plane Strategjike
qe ne kovergjence te tyre kane , qe ne zinxhirin ekonomik, e financiar te ketij
ndryshimi, deri ne perfundim te ketij procesi te pa kthyshem, kur te
zevendesohet plotesisht monedha Lek me Euro.
REFERENCA KRYESORE 1.
Lendet te zhvilluara gjate periudhes studimore te te kater viteve. 2. Adresat
ne webside (disa prej tyre) si me poshte; http://216.75.13.41/index/ekonomi/38cb2e8910e7c26557381f189592ad0a.html
http://216.75.13.41/index/ekonomi/098907c4e1d80fbeca23f8501aab0b87.html
http://www.gazetametropol.com/tekst.php?idt=71024
http://eeas.europa.eu/delegations/the_former
http://216.75.13.41/index/ekonomi/38...89592ad0a.html 3. Raporte zyrtare te
Banka e Shqiperise (disa prej tyre) te ; ü Raporte vjetore
te Banka e Shqiperise. Raportet 2002 deri ne 2012. ü
Raporte vjetore te ‘Performanca buxhetore’. ü ROLI I EUROS NE
PROCESIN E INTEGRIMIT TE SHQIPERISE ü Intervista te
rastesishme,në: exchange , punonjës në banka 4. Raporte dhe studime te
Profesoreve te huaj (disa prej tyre) te ; ü Raport ” Calvo
dhe Vegh (2012). .(Hyrja e Botuesve, Politika Ekonomike, Tetor 2012) ü
Raport “Calvo 2012 , Daviddi 2012 ” Shcobert, 2012(për shembull, shih
Ekonomisti 29-1-2012) ü De Grauwe dhe Askoy (2000, shih
gjithashtu, de Grauwe dhe Lavra 2000) ü DAVIDDI Renzo
(2010), “’Hyper-fixed’ exchange rate regimes and transition”, DG-II, Komisioni
Europian, Bruksel. ü DE GRAUWE Paul and V. LAVRA (Eds,
2011), Përfshirja e vendeve të Europës qendrore në Bashkimin Monetar Europian, ü
Leuven. DE GRAUWE Paul and Y. AKSOY (2010), “Are Central European countries
part of the European Optimum Currency Area?”, ü Kërkime të
Deutche Bank (2010), Vëzhgime mbi euron, n. 80 dhe 88. DRABEK Zdenek (2010),
“Are even balanced budgets sustainable”, 5. Simpoziume Referate (disa prej
tyre) te ; ü
BERG Andrew and Eduardo BORENSZTEEN (2012), “The Pros and Cons of Full
Eurozone”. ü
Matriale Pune të Fondi MonetarNdërkombëtar, WP/00/50.BEVAN Alan A. and Saul
ESTRIN (2011), “The determinants of foreign direct investment in transition
economies”, CNEM-LBS, ü BLEJER Mario I. and Marko SKREB (Eds.,
2012), Bilanci I Pagesave, Kursi i Këmbimit dhe Konkurenca në Ekonomite në
Tranzicion, Kluwer Academic Publishers, Boston/Dortrecht/Londër.131 ü
BRATKOWSKI Andrzej and Jacek ROSTOWSKI (2011), “Unilateral adoption of the euro
by EU applicant countries: the macroeconomic aspects”, Konferenca e 6-të e
Dubrovnikut, 29-30. ü Qershor 2011 Milano. CALVO Guillermo
(2011), “On dollarisation”, 6. Materiale të Konferencave ekonomike. ü
Materiale të Konferencës ASSA, Boston, Janar. EATWELL John, Michael ELLMAN,
Mats KARLSSON, Mario NUTI and Judith SHAPIRO (2010), Vendime të vështira, vende
të brishta: politika të mirëqenies sociale në tranzicion, IPPR, Londër. ü
BERZH (2012), Raporti i Tranzicioniti azhornuar, Londër, Maj. ü
BERZH- Banka Europiane për Rikonstruktim dhe Zhvillim (2002-2012), Raport i
Tranzicionit, botime vjetore, Londër. EC-DG II (2011), “Enlargement
Argumentaire”, ü Materiale plotësuese, n.5, Shtator.132
ECOFIN (2010), Report to the European Council in Nice on ü
Konferenca e 6-të e Dubrovnikut, 29-30 Qershor 2010. FIDRMUC Jarko (2001), “The
endogeneity of Optimum Currency Area criteria, Intraindustry trade and EMU
enlargement”, Materiale për diskutim të BOFIT n. 8, Helsinki. ü
Fondi Monetar Ndërkombëtar, Uashington, Janar. FRANKEL Jeffrey A., and Andreë
K. ROSE (2011), “Is EMU more justifiable ex post than ex ante?”, Vështrime të
Ekonomisë Europiane 41, pp. 753- 760.FRANKEL Jeffrey A., and Andrew K. ROSE
(1997), “The endogeneity of the Optimum Currency Area Criteria”, ü
Konferencës, Universiteti i Maryland. CEPS (2010), “A system for post-war
South-East Europe”, Dokumente pune Nr. 131, Bruksel. 7. Gazeta ; ü
Ekonomike, 108, Korrik, pp. 1009-1025. GLIGOROV Vladimir (2012), “Euro in the
Balkans”, WIIW, Vienë. GROS Daniel (1999), “An Economic System for Post War
South East Europe”, mateiale shoqëruese e CEPS ËD Nr. 131, ü
Brussels.GROS Daniel (2012), „The Euro for the Balkans?“, ü
Financial Times (The), “Baltic states knock on gates of eurozone”, 16 Shkurt
2009. FISHER Stanley (2009), “Exchange rate regimes: is the bipolar view
correct?”, ü
Londër. HOUSMANN Ricardo, Ugo PANIZZA and Ernesto STEIN (2012), “Why do
countries float the way they float?, Inter-American development Bank-BID,
Materiale pune #418, Uashington, Maj.133 ü Fondi Monetar
Ndërkombëtar (2011), “Monetary policy in dollarized economies”, Material i
rastësishëm n. 171, Uashington. ü Raport për
vendin nr 11/117, Korrik. FMN (2001b), “Albania: Selected Issues and
Statistical Appendix”,Raport për vendin nr 01/118, Korrik. JARVIS Chris (2011),
“The rise and fall of the pyramid schemes in Albania”, ü
Vështrime mbi ekonomitë në tranzicion 5/96.Një përafrim i një materiali pune
prej Qendrës Robert Schuman, Instituti i Universiteteve Europiane, Firence. ü
KORHONEN Iikka (2011), “Currency Boards in the Baltic countries: What have we
learned?”, Ekonomitë Post-Komuniset, Vol. 12, n. 1, ü
Shqiperi Mars 2012. LARRAIN and VELASCO (2011), “How should emerging economies
float their currencies?”, Materiale Konference, LBS, 8. Te tjera ; ü
Materiale foto te ndryshme te marra nga Interneti. Foto qe jane perdorur per te
punuar disa nga imazhet te cilat shoqerojne kete punim.
PASQYRA E TEMES
Parathenie................................................................................................faq
2. Hyrje
.......................................................................................................faq
3. KAPITULLI I-re. I.1. EUROPA, BASHKIMI EKONOMIK MONETAR,
EUROSISTEMI...........faq 7. I.2.BASHKIMI EKONOMIK
MONETAR........................................................faq 13. I.2.a.
Fazat drejt BEM-it. I.2.b. Kriteret te konvergjences. I.2.c. Karakteristikat
kryesore te Eurozones. I.2.e. Perparesite te Euros. I.3.
EUROSISTEMI.....................................................................................faq
16. I.3.a.Perberja dhe Funksioni. I.3.b.Detyrat te Eurosistemit. I.3.c.Objektivat
te Eurosistemit. I.3.d. Komunikimi i Eurosistemit. I.3.e. Valuta ne perdorim.
I.3.g. Mbikqyrja bankare. I.3.k. Funksioni i Eurosistemit. KAPITULLI II-te. II.
INSTITUCIONET EUROPIANE FINANCIARE INVESTIMET ME EURO..faq 23. II.1.Banka
Qendrore Europiane. ................................................................faq
24.. II-1. a, Detyrat e Bankës: II-1. b. Organet te Bankes Qendrore.E.C.B.
II-1. c. Operacionet Financiare. II-2. BANKA E INVESTIMEVE EUROPIANE –
EIB........................................faq 26. II.2.a. Fushat kryesore te
Investimit te E.I.B-se. II.2.b. Organet te E.I.B-se. II-3. BANKA EUROPIANE PER
RINDERITIM DHE ZHVILLIM (EBRD)............faq 27. II-3.a.Organet kryesore të
Bankës II-3.b. Vendet ku operon me investime II- 4. FONDET TE UNIONIT
EUROPIAN......................................................faq 31. II- 4.1.
Programi PHARE. II- 4.2. Programi CARDS. II- 4.3. Agjencioni Evropian për
Rindërtim – AER. II-4.4.Programi TEMPUS. II.4.5. Fondi Evropian për investime.
KAPITULLI III-te. III-
INSTITUCIONET FINANCIARE NE VEND, ROLI I TYRE NE PROCES..faq 33. III-1.a.
Zhvillimet ne sektorin Bankar ne vend. III-1.b.Raporti Bankar per Ekonomine
Shqiptare. III-2. PESHA QE ZE SEKTORI BANKAR NE EKONOMINE SHQIPTARE......faq
34. III-2.a. Kthimet nga Bankat. III-2.b. Shperndarja e kredise se dhene nga
Bankat. III-3.1. FUNKSIONIMI I EKONOMISE DHE FUNKSIONIMI I BANKAVE.......faq
44. III-3.1.a. Kerkesa dhe Oferta per parane. III-3.1.b. Siguria e sistemit
bankar. III-3.1.c. Pasiguritë dhe rreziqet. III-4. RAPORTI DEPOZIT
KREDIDHENIE................................................faq 50. III-4.a.
Depozitat. III-4.b. Norma e interesit të depozitave III-4.c. Kreditimi .
III-4.d. Norma e interesit të kredive. III-4.e. Tregusit alternativë të
sistemit bankar. III-4.f. Roli dhe llojet te kreditimit. III-4.f. 1. Kreditimi
i bizneseve. III-4.f. 2. Kredia dhëne individve. III-4.f. 3. Bllokimi i
financimit për ekonominë, në kushte estreme. III-4.f.4. Faktoret e rritjes së
rolit të bankave në kreditimin e ekonomisë. III-4.f.5.Sfida te kreditimit ne
Euro. III-4.f.6. Rreziqet dhe pengesat te kreditimit ne Euro. KAPITULLI IV-te.
IV. INVESTIMET E HUAJA DIREKTE. REMITANCAT NE EURO......faq 72. IV. 1. PERBERJA
E I.H.D……………………………………………………….faq 74. IV. 2. INVESTIMET NE EURO, ME FINANCIM TE
BRENDESHEM……faq 80. IV. 3. REMITANCAT……………………………………………………………...faq 85. IV. 3.a.
Remitancat ne vite te ardhura nga vende te ndryshme. IV. 3.b. Remitancat ne
raport me Eksportet. IV. 3.c. Remitancat ne raport me I.H.D.(Investimet te
Huaja Direkte). IV. 3.d. Remitancat ne raport me P.B.B.(G.D.P). IV. 3.d. 1.
P.B.B. (G.D.P). IV. 3.d. 2. P.K.B.(Prodhimi Kombetar Bruto). IV. 3.d. 3.
Remitancat dhe P.B.B.
KAPITULLI V-te. V.
EURONIZIMI ZEVENDESIMI GRADUAL I LEK ME EURO..........faq 103. V.1.EURONIZIMI
V.1. a. Eronizmi c’far eshte . V.1. b. Objektivat e Euronizimit. V.1. c.
Hallkat te Euronizimit. V.2.METODOLOGJIA PER MATJEN E EURONIZIMIT
........................faq 108. V.2. a. Metoda simbas Indekseve te
zevendesimit. V.2. b. Metoda simbas Parase se Huaj ne Qarkullim (P.H.Q). V.2.
c. Metoda simbas diferences se Interesit te Ponderuar te depozitave. V.3.
REZULTATET TE METODOLOGJISE SE PERDORUR..................faq 112. V.3. 1.
Indeksi i zëvendësimit të monedhës V.3. 2. Zëvendësimi i aktiveve. V.3. 3.
Zëvendësimi i parasë (kesh) V.4. MENYRA INDIREKTE E MATJES SE PHQ......
............................faq 116. V.4. 1. Zhvendosja e prerjeve të
kartmonedhës V.4. 2. Struktura e prerjeve për disa vende të përzgjedhura
V.5.PERFUNDIME PER
BIZNESET......................................................faq 118. V.6.
EURO NDAJ P.B.B.-se.
............................................................. .faq 119. V.7.
HIPOTEZAT TE ZEVENDESIMIT TE LEK ME EURO.................... faq 120. V.7. 1.
Hipoteza Reinhart V.7. 2. Hipoteza :Histeresis. V.7.3. Hipoteza : Diversifikimi
I portofolit V.7.4. Hipoteza : Kredibiliteti i stemit bankar V.7.5. Hipoteza :
Hapja e tregut V.7.6. Hipoteza :Transfertat. V.8. EUROIZIMI I PJESSHËM
JOZYRTAR. ...................................faq 130. V.8. 1. Avantazhet nga
zevendesimi i Lek me Euro. V.8. 2. Disavantazhet nga zevendesimi i Lek me Euro.
V.8. 3. Konvergjenca drejt Euros. V.8. 4. Politikat drejt Euronizimit te
njeanshem. V.8. 5. KONKLUZIONET V.8. 6. Rreziku V.8. 7. Debati i hapur: Euro në
vend të lekut? V.8. 8. Aktualitet .